چاپی دووەمی كتێبی چین زلهێزی نوێی جیهان كەوتە بەردیدی خوێنەران و كتێبخانەی كوردی، ئەم كتێبە هەروەكو لەسەر بەرگی یەكەمی نووسراوە لێكۆڵینەوەیەكی سیاسی، مێژوویی، ئابووریی و كۆمەڵایەتی یە لەلایەن ئەردەڵان عەبدوڵاوە نووسراوە.
ئەم كتێبەجگە لەبەرایی و پەیڤێك بۆ چاپی دووەم لە شەش بەش و دوو پاشكۆ پێكهاتووە هەوڵدەدەم بە كورتی تیشك بخەمە سەر بەشەكانی، هەرچەندە كتێبخانەی كوردی زۆر هەژارە بە زانیاری وردو فراوان لە سەر وڵاتی چین بەڵام ئەم هەوڵەی نووسەری خامەڕەنگین كاك ئەردەڵان عەبدوڵڵا كەلێنێكی زۆری پڕ كردۆتەوە بەو هێوایەی لە داهاتوودا بتوانێت زانیاری و لێكۆڵینەوەی وردترمان پێشكەش بكات لە مەڕ وڵاتی چین، لە كاتێكدا هەموو ئاگادارین چین بە قۆناغێكی گرنگ و هەستیار دا تێدەپەڕێت بەرەو لوتكە و چاوی هەموو جیهانی لەسەرە.
بەشی یەكەم
بە وتە گرنگ و دووربینیەی ناپۆلیۆن بۆناپارت دەستی پێكردووە ( واز لە چین بهێنن با بخەوێت ئەگەر لە خەو هەڵسا، هەموو جیهان دەلەرزێت) .
دواتر باس لە جوگرافیای چین دەكات، چین دەكەوێتە خۆرهەڵاتی كیشوەری ئاسیاوە، ڕووبەرێكی زۆری زەوی بۆخۆی داگیركردووە، ڕووبەری زەوی چین 9,5 ملیۆن كم2، واتە بە قەد هەموو كیشوەری ئەوروپا تا دەگاتە ناوچەی ئۆراڵ.
دراوسێكانی چین
چین دراوسێ ی چواردە وڵاتە ئەوانیش بریتین لە هیندستان، پاكستان، ئەفغانستان، تاجیكستان، قرقیزستان، كازاخستان، ڕووسیا، مەنگۆلیا، كوریای باكور، ڤێتنام، لاوس، میانمار، بۆتان، نیپاڵ.
هەر لە بەشی یەكەمدا بەوردی باسی لە چیاو ڕووبارو بیابانەكانی وڵاتی چین كردووە، كە ئەم جۆراو جۆری و هەمە ڕەنگیە لە و وڵاتە بووەتە فاكتەرێكی بەهێز بۆ كشتوكاڵ و گەشتیاری كە سوودی زۆری بۆ وڵات هەیە و چینیەكان توانیوویانە بە باشی بە بەری بهێنن، جگە لەو چیاو ڕووبارو دەریاچە سروشتیانە خۆیشیان چینیەكان توانیویانە چەندین بەنداوی گەورە دروست بكەن بۆ گلدانەوەی ئاوی باران و بۆ ئەوەی لە كشتوكاڵدا كەڵكی لێ وەربگرن.
ژمارەی دانیشتووانەكەی
هەموو ان دەزانین چین یەكەمین وڵاتەلە جیهاندا لە ڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە بە گوێرەی سەرژمێری گشتی ساڵی 2018 ((980، 396، 1 )) كەسە.
هەیكەلی كارگێڕی شارو هەرێمەكانی چین
چین لە 22 هەرێمی گەورەو 5 ناوچەی ئۆتۆنۆمی پێكهاتووە 3 هەرێمی لە هەموو یان گەورەترن و ڕووبەری لە 45% چین داگیر دەكەن ئەوانیش هەرێمەكانی خین یانگ، تیبت، خۆرئاوای مەنگۆلیایە.
نەتەوە جیاوازەكانی چین
وڵاتی چینیش وەكو زۆربەی وڵاتانی تری جیهان لە كۆمەڵێك نەتەوەو ئاینی جیاواز پێكدێت، زۆرینەیەكی چینی كە بە هانە چینیەكان ناسراون كە 92% دانیشتوانی چین پێكدێنن و كەمە نەتەوەكانیش نزیكی 8% دانیشتوان پێكدێنن . جگە لە هانە چینیەكان 55 نەتەوەی تر هەیە كە بە شێوەیەكی فەرمی لە لایەن حكومەتی چینەوە بەفەرمی دەناسرێن .
جگە لەمانەش 15تا 20 كەمەنەتەوەی تر هەن كە حكومەتی چین بەفەرمی نایان ناسێت و دان بە بوونیاندا نانێت كە ژمارەیان دەگاتە 140 تا 120 ملیۆن كەس هەرچەندە تەنها 18 لەم كەمەنەتەوانە ژمارەیان لە 1ملیۆن تێپەڕ ناكات.
زمانی چینی
زمانی چینی یەكێكە لە زمانە كۆنەكانی جیهان تەمەنی بۆ زیاتر لە 3000 ساڵ دەگەڕێتەوە، زمانی چینی زیاتر بە وێنە دەنووسرێتەوە كە لە شێوەی زمانە كۆنەكانی میزۆپۆتامیا دەچێت
(سۆمەری و بابلی) كە بە زمانی بزماری ناسراون، هەروەها زمانی چینی لە بەر دێرینی و گەورەیی وڵاتە كە چەندین زارو دیالێكتی جیاوازی هەیە .
باری كۆمەڵایەتی و خێزان
كۆمەڵگەی چینی كۆمەڵگەیەكی تەواو تایبەتەو خاوەنی كۆمەڵێك بنەمای سەرەكییە، لەم كۆمەڵگایەشدا (خێزان) دەبێتە بەردی بناغەولای چینیەكانیش خێزان خاوەن پێگەیەكی تایبەتە.
سیاسەتی یەك منداڵی
لە دوای شۆڕشەكە 1949 بە سەركردایەتی ماوتسیتۆنگ ژمارەی دانیشتووانی چین بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر زیادی كرد كە حكومەتی چین ناچار بوو سیاسەتی یەك مناڵ پەیڕەو بكات و كەس بۆی نەبێت لە یەك مناڵ زیاتری هەبێت بۆ بەرگرتن لە ڕێژەی زۆری زیاد بوونی ژمارەی دانیشتووان .
ئایینەكانی چین
هەرچەندە لە كاتی سەركەوتنی شۆرشی چینەوە ماوتسیتۆنگ بە یاسا هەموو ئاینێكی قەدەغەكرد، هەربۆیە ئێستا چین خۆی بە وڵاتێكی سیكۆلار و بێ ئایین دادەنێت، بەڵام لەم دوایەیشدا هەندێك كرانەوە ڕویداوە، تا ڕادەیەك بوار دەدات بە ئاشتیانە تقوساتی ئایینی خۆیان بكەن، بە گشتی ئێستا لە چین ئەم ئاینانە هەن (تاوی، كۆنڤۆشی، بودی، كریستی، ئیسلام).
خوێندەواری و ڕوناكبیری
پێش شۆڕش چین وڵاتێكی ئێجگار دواكەوتوو بوو، بەشێكی زۆری نەخوێندەواربوون تەنها كەمایەتیەكی كەم دەیانتوانی بخوێنن، لێ پاش شۆڕش باری وڵات بە جارێكی تر گۆڕا، یەكێك لە دەستكەوتەكانی شۆرشی چین بەرزكردنەوەی ئاستی ڕۆشنبیری خوێندەواری خەڵكی چین بوو .
میدیاكان
ئەمڕۆلە چین 2200 ڕۆژنامەی هەفتانە و ڕۆژانە هەیە جگە لە سەدان گۆڤاری هەمەجۆری ئەدەبی و زانستی و كولتووری بە شێوەیەك لە ئێستادا چین گەورەترین بازاڕی فرۆشتنی ڕۆژنامەو گۆڤارەو هەروەها نزیكەی 3000 ڕادیۆو تەلەفزیۆن هەیە، ئێستا 93,3% چینیەكان تەلەفیزیۆنیان هەیە و، 58,6% یشیان ڕۆژنامە دەخوێننەوە.پێویستە ئەوەش بڵێین كە بەشی زۆری چاپخانەكان لە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتدان .
بەشی دووەمی كتێبەكە
بەشی دووەمی ئەم كتێبە ناوازەو گرنگە بە كورتی بەڵام بە كەڵك و بە وردی باسی مێژووی چین دەكات و بەراوردی لە گەڵ مێژووی میزۆپۆتامیا و میسر دەكات، چین خاوەنی مێژوویەكی ئێجگار كۆن و دێرینە كە خۆی لە هەزاران ساڵدا دەبینێتەوە، هیچ وڵاتێك هێندەی چین مێژووی نووسراوی نیە، ڕاستە میسرو ناوچەی میزۆپۆتامیا دوو ناوچەی كۆنی جیهانن و شارستانییەكی ئێجگار كۆنیان هەیە، بەڵام جیاوازی نێوان ئەم دوو ناوچە یە لە گەڵ چین ئەوەیە كە چین توانی بۆ ماوەی هەزاران ساڵ بەرگری لە وڵات و كولتووری كۆنی خۆی بكات، لێ ئەم ناوچانە واتە میسرو میزۆپۆتامیا نەیانتوانی بەرگری لە كولتووری كۆنی خۆیان بكەن، بگرە ئەم ناوچەیە نەك كولتووری بەڵكو لە ڕووی دیمۆگرافیشەوە گۆڕانی ئێجگار گەورەی بەسەرداهات.
دیارە لە مێژووی كۆنی هەزاران ساڵەی چیندا، دەیان بنەماڵە ی گەورە حوكمی چینیان كردووە وا لێرەدا هەوڵدەدەین بە كورتی هەندێك لەو بنەماڵانە بنووسین
1.فەرمانڕەوایی بنەماڵەی خیا 2200 بۆ 1800 پ . ز
2. فەرمانڕەوایی شانگ ساڵە 1766 بۆ 1050 پ.ز
3. فەرمانڕەوایی بنەماڵەی تسۆ 1050 بۆ 221 پ.ز
4. فەرمانڕەوایی بنەماڵەی كین 221بۆ 207پ.ز
هەر لەم بەشەدا باسی دیوارە مەزنەكەی چین كراوە كە یەكێكە لە سیمبوڵە ناسراوەكانی ئەو وڵاتە مێژووی دروستكردنی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەوتی پێش زایین ولە سەردەمی فەرمانڕەوایی ( كین ) دا دەست كرا بە دروستكردنی ئەم دیوارە، دیارە ئەم دیوارە لە چەندین شوێن و كاتی جیاوازدا دروستكرا، بە هاتنی هەر فەرمانڕەوایەكی نوێ دەستكراوە بە دروستكردنەوەی و نۆژەنكردنەوەی ئەم دیوارە . بۆیە بە گشتی زۆربەی مێژوونووسان و چینۆلۆژیۆیەكان پێیان وایە كە مێژووی ئەم دیوارە لە سەدەكانی 7و6 پێش زایینەوە دەست پێدەكات و تا سەدەكانی 15 ی زایین بەردەوام دەبێت.
ناكرێت باسی ئەم دیوارە بكەین و باسی قوربانیەكانی نەكەین كە ئەو خەڵكە زەحمەتكێش و هەژارەو بووە كە ئەم دیوارەی دروستكردووە، بە پێ ی بۆچوونی زۆربەی مێژوونووسان بۆ دروستكردنی ئەم دیوارە زیاتر لە 300 هەزار سەربازو كرێكار بەكارهێنراوە كە لە خراپترین هەلوومەرجی ژیاندا كاریان پێكراوە تا ئەم دیوارە تەواو بووە كە هەزارانیان بریندارو كوژراون .
بابەتێكی تری گرنگ لەم بەشەدا حەزدەكەم بە كورتە ئاماژەی پێ بدەم چین و داگیركاری ئەوروپیە، لە كاتێكدا لە مێژووی كۆنو نوێ ی چیندا پەلاماری خاكی هیچ وڵاتێكیان نەداوە، بەڵام ئینگلیزەكان بە تایبەتی زۆر بی بەزەییانەو دڕندانە و چەتەگەرانە پەلاماری چینیان داوە، ئەوەی كە پێ ی دەڵێن جەنگی تلیاك بە زۆری زۆردارەكی شمەكێكی زیانبەخشی بە زۆر بە گەلێكی تر بسەپێنێت .
بەشی سێیەم
باسی دامەزراندنی پارتی كۆمۆنیستی چینی دەكات هەر لە هۆكارەكانیەوە هەر لە بزاڤی جوتیارانەوەتا سەرهەڵدانی چینی كرێكاری چینی تا خەباتی كرێكاران و ژنان بۆ سەعاتی كارو پشوو و كرێ و مافی مانگرتن ودامەزراندنی سەندیكاو و بڵاوبوونەوەی بیری كۆمۆنیستی، سەرهەڵدانی ڕای جیاوازو دەركەوتنی ماوتسیتۆنگ و كاریگەری ئەو لە سەر ڕووداوەكانو سەركەوتنی شۆڕش و كۆتایی هاتنی شەڕی ناوخۆ و ڕاگەیاندنی كۆماری گەلی چین لە 1 ئۆكتۆبەری 1949 لێرەشەوە قۆناغێكی نوێ دەست پێدەكات .
دواتر یش باسی دامەزراندنی دامودەزگاكانی دەوڵەت دەكات و دوای مردنی ماوتسیتۆنگیش دینگ خیا پینگ بە ناوبانگترین سەركردەی چینە.
بەشی چوارەم
ئایا چین دەبێتە زلهێزی مەزنی جیهان، ئەم بەشەی بە وتەیەكی (جولیس نیری) سەرۆكی تەنزتنیا دەستپێكردووە كەدەڵێت (لە مێژووماندا بیگانەكان دەهاتن هێڵی ئاسنیان بۆ دروست دەكردین بۆ ئەوەی سەروەت و سامانی كیشوەرەكەمان تاڵان بكەن، بەڵام ئەمڕۆ چینیەكان هێڵی ئاسنینمان بۆ دروست دەكەن تا خزمەتی هاوڵاتیانمان بكەین و و ئابوورییەكەمان پێش بكەوێت).
ئەمە لە لایەك لە لایەكی ترەوە چین زۆر خاڵی بەهێزی هەیە بۆ ئەوەی ببێت بە زلهێز ئەوانیش ئەمانەن –
1.ئابوورییەكی بەهێز كە دووەمینە لە جیهاندا .
2.سوپایەكی بەهێز كە ئەویش دووەمە لە جیهاندا.
3.ژمارەیەكی زۆر ی دانیشتووان كە یەكەمە لە سەر ئاستی جیهان .
4.بوونی ڕووبەرێكی گەورەی زەوی كە سێهەم دەوڵەتی گەورەی جیهانە لە ڕووی ڕووبەرو زەوییەوە .
بەشی پێنجەم
باسی پەیوەندی كوردو كۆماری چین دەكات، لەم بەشەدا باسی پەیوەندی بازرگانی نێوان هەرێم و چین و سەرەتاكانی بڵاوبوونەوەی بیری ماویزم و كۆمەڵەی ڕەنجدەرانی كوردستان و هەڵوێشتی چین و شۆڕشەكانی كوردستان و بێهەڵوێستی چین بەرامبەر بە مەسەلەی كورد.
بەشی شەشەم
هەگبەی چین كۆمەڵە وتارو گەشتەكانی نووسەرە بۆ وڵاتی چین كە ئەوانیش بابەتی گرنگ و بە سوودن لەوەیە لێرەدا بواری ئەوە نەبێت باسی ئەوانە بكەم.تەنها ئاماژە بە وتارێك دەكەم كە زۆر گرنگە بۆ هاوسەنگی ئەم بابەتە ئەوەیە نووسەر یان لێكۆڵەر نابێت هەر لایەنی پۆزەتیف بخاتە ڕوو بەڵكو پێویستە خاڵی نەگەتیفیش بەیان بكات دەربارەی بابەت بۆیە لێرەدا نووسەر چەند خاڵێك دەخاتە ڕوو كە بۆ چین نەبووەتە زلهێز تا ئێستا ئەوانیش ئەمانەن –
1.كێشەی ناوخۆیی چین هێشتا بە دەست كۆمەڵێك كێشەی ناوخۆییەوە دەناڵێنێت لە سەرووی هەموویانەوە هەژاری بێكاری و هێشتا چین لە ڕووی داهاتی تاكەوە ڕێژەی كەمە.
2. نەبوونی كەسانی شارەزاو پسپۆڕ.نەبوونی كەسانی شارەزاو پسپۆڕ لە بواری هەرێم و دەڤەرو گەلەكانی جیهان، هێشتا چین لەم بوارەدا لە چاو وڵاتانی وەكو ڕوسیا و ئەمریكا هەژارە .
3. پێڕەو كردنی سیاسەتی هۆڵەندی چین هەمان سیاسەتی كۆلۆنیای بەریتانیاو فەرەنساو یان ئەمریكای ئێستا پێڕەو ناكات، بەڵكو سیاسەتی هۆڵەندی لە سەدەی نۆزدە پێڕەو دەكات كاتێك تەنها گرنگیان بە بازاڕەكانی جیهان دەداو وازیان لە سیاسەتی جیهانی هێنابوو.
لە كۆتاییدا ماوەتەوە بڵێم گەندەڵی پەتا گەورەكەی سەردەم ئەوانیشی زۆر بە توندی گرتۆتەوە زۆر بە توندیش بە گژیا چوونەتەوە و هەزاران كەس لە سەركردە باڵاكان و كادیر و ئەندامەكانی پارتی كۆمۆنیستی چینی تێوە گلاون و ڕووبەڕووی یاساو دادگاكان كراونەتەوە و لە زیندانیشدان دەكرێت لە عێراق و كوردستانیش سوود لە ئەزموونی ئەوان بۆ بە گژاچوونەوەی گەندەڵی وەربگیرێت .
پێمخۆشە ئەوەش بڵێم ئەم پەڕتووكە بابەتێكی گرنگ و پڕزانیارییە لە سەر وڵات و گەلی چینی مەزن و ئەزموونەتاڵ و سوێرو ترش و شیرینەكانیان لە گەڵ داگیركەرە زاڵم زۆردارەكانی وڵاتەكەیان بۆیە كاتێك نووسەری ئەمریكی جۆن رایت كتێبی ( دە ڕۆژ جیهان هەژا) ی نووسی لە سەر شۆڕشی ئۆكتۆبەری ڕووسیا، لینین وتی داوا لە كریكارانی جیهان دەكەم ئەم كتێبە بخوێننەوە, منیش داوا لە لە هەموو ئەوانەی حەز بە مێژووی گەلان و خەباتیان دەكەن بە تایبەتی مێژووی خەباتی گەلی چین ئەم كتێبە بخوێننەوە .
