سه‌ردار هه‌ركى
نوسەری ئەمریكی دین كونتنز 39 ساڵ بەر لە ئێستا واتە لە ساڵی 1981 ڕۆمانێكی نووسی بەناوی ( چاوەكانی تاریكی The Eye of Darkness ) تێیدا باسی دروست كردنی ڤایرۆسێك دەكات لەلایەن زانایەكان لە تاقیگەكانی لە شكری صینی، تاقیگەكە لە شاری ووهانە و ڤایرۆسەكەشی بە ووهان 400 ناو بردووە.
هەندێك لە روداوەكانی ڕۆمانەكە جیاوازە لەگەڵ قەیرانی ئیستای كۆڕۆنا بەڵام زۆر شتی هاوبەشیشی تێدایە تەنانەت شوێنی تاقیگەكەی ئێستای ووهان هەمان شوێنی ئێستایە.
ئەم ڕۆمانە زۆر بەناوبانگ نەبوو، بەڵام لەم ڕۆژانە مایەی بایەخ پێدان بەتایبەتی بو ئەوانەی بروایان وایە هەموشتێك پیلانی دەركی و ولاتانی زلهێزە .
هەرچەند تا ڕادەیێك زانست سەلماندی كە ئەم ڤایرۆسە دەستكرد نیە و لە بازاڕەكانی فرۆشتنی خواردنی ئاژەڵی لە ووهان لە ئاژەڵەوە گواستراوەتەوە بۆ مرۆڤ بەڵام لە بارودۆخی وا لایەنگرانی بیردۆزی پیلانگێری ڕوو لە زیادبوون دەكات، گەیشتۆتە رادەیێك و دوور لە هەموو جۆرە مەنتیقێك و بنەمای زانستی هەندێك پێیان وایە ئەمە ڤایرۆس نیە بەڵكو ئەمە جۆرێكە لە غاز و وڵاتانی زلهێز بڵاویان كردۆتەوە .
ئەم بەلاڕێبردنە و چەواشەكاریە دەبێتە مایەی ئاڵۆز كردنی كێشەكە هەم لە دەست نیشان كردن وە هەم لەدۆزینەوەی چارەسەر.
قەیرانی كۆڕۆنا پاش شەری جیهانی دووەم مەترسیدارترین قەیرانە ڕوبەڕووی جیهان بۆتەوە كە كومەڵگاكانی رادەچڵەكێنی، بۆیە ئەو پرسیارەمان لەلا دروست دەبێت : ئایا جیهان پاش كۆڕۆنا بە هەمان شێوازی خۆی دەسوڕێتەوە یان ئەو ڤایرۆسە ڕێرەوی مێژوو دەگۆڕدرێت ؟
جیهان بە ڕوبەروبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە دەكەوێتە دووڕیانێكی مێژوویی، لەم ڕوبەڕووبونەوە هەر سەردەكەوێت و ڤاكیسنەكە دەدۆزێتەوە بەڵام ئەگەر زوو نەدۆزرایەوە و بووە مایەی مردنی بەشێكی زۆری مرۆڤ وەكو نەخۆشی تاعونی ڕەش (یان مردنی ڕەش Black Death ) كە لە نێوان سالی1347 تا 1352 لە كیشوەری ئەوڕوپا بڵاوبۆوە و بووە مایەی مردنی 3/1 دانیشتوانی ئەو كیشوەرە ( دەگوترێت 25 ملیۆن كەسی كوشتوە و لە ئاسیاش هەمان زیانی هەبوە )، ئەو كات دەرگا واڵا دەبێت بۆ هەموو جۆرە گۆڕانكاریەك بەتایبەتی لایەنەكانی سیاسی، ئابوریى، عەسكەريی و كۆمەڵایەتی، هەموو ئاماژەكان پێمان دەلێن كە جیهان پاش كۆڕۆنا هەمان جیهانی پێش كۆڕۆنا نابێت.
گومانی تێدا نیيە كە سیستەمی جیهانی دروستبووی پاش شەڕی جیهانی دووەمە و چیتر گونجاو نیيە بۆ قۆناغه‌كانی داهاتوو، قەیرانی كورونا بەشێكی بەرچاوی ئەم سیستەمە دەگورێت .
پرسیاری زۆر دروست بوون و ئەو پرسیارانە سیمای قۆناغەكانی داهاتوو دەستنیشان دەكات، لە هەموویان گرنگتر ( ئازادی تاكەكان وماڤی مرۆڤ، جیهانگەريی، ئایندەی نەتەوە یەكگرتووەكان، بیروبروای ئاینی، لیبراڵیەت و تاكگەريی، سەروەری وڵاتان، ریزبەندی بایەخی دەوڵەتان و گۆرانكاریە ژینگەییەكانی جیهان) و زۆر پرسیاری تريش .
لەوانەیە بەشێك لەو گورانكاریەكان زوو بەدەركەون وەكو هەڵبژاردنەكان نزیكترینیان هەلبژاردنی سەرۆكی ئەمیركا كە لە 3نوڤیمبەری 2020 دەكرێت لەم هەڵبژاردنە بابەتی تەندروستی گشتی دەبێتە یەكێك لە بابەتە گرنگەكان كە مشتومڕی زۆری لێ دەكەوێتەوە، بە دڵنیاییەوە دیموكراتەكان لەسەر ئەو وەترە ئیش دەكەن كە سەرۆك ترامپ یاسای بیمەی تەندروستی دەرچووی سەردەمی ئۆبامای هەڵوەشاندەوە هەروەها ئەمریكای لە رێكەوتنامەی پاریس سەبارەت بە گەرمبونی گۆی زەوی
(global warming) كشاندەوە.
سیستەمی لیبراڵی دەمێنێتەوە چونكە تاكو ئێستاش هیچ ئاڵتەرناتیڤێكی باشتر نیە بەڵام دەستكاری دەكرێت كە زیاتر بایەخ بە مافی كومەلگایەكان دەدرێت و ئازادیەكانی تاك سنوردار دەكرێن، بەڵگەشم بۆ ئەمە پێش چەند هەفتەیێك لە خەیاڵی كەس نەبوو كە قه‌ده‌غەكردنی هاتوچۆ و ڕاگەیاندنی باری نائاسایی بكرێت و لەشكری وڵاتان بێنە نێو شەقام و كۆڵانەكانی شار بۆ سنورداركردنی بچوكترین مافی مرۆڤ و نەكەس و نە هیچ ئۆپۆزسیۆنێكیش نەیێتە دەنگ.
جیهانی دروستبووی پاش شەڕی جیهانی دووەمە و چیتر گونجاو نیيە بۆ قۆناغه‌كانی داهاتوو
لە لایەكیترەوە و لەبەر ئەوەی ئەم نەخۆشیە لە صین سەری هەڵدا و ئەو دەوڵەتە لاپەرەكی دەولەمەندی هەیە لە سەركوتكردن جیهان و ڕێكاری پێویستی وەرنەگرت لە كاتی بڵاوبونەوەی ئەو ڤایرۆسە هەرچەندە دكتۆرێك بەناوی (لی وین لیانگ) زوو ئگاداریكردنەوە بەڵام لەبڕی وەرگرتنی ڕێكاری گونجاو هەڵسان بە زیندانیكردنی ئەم دكتۆرە، بۆیە پرسیارێك دێتە پێشەوە پرەنسیپی سەروەری ووڵاتان وەكو خۆی بمینێتەوە یان ولاتان مافی دەستوەردانیان هەبیت بەتایبەتی كە قەیرانی ئەو وڵاتانە كاریگەريی لەسەر چارەنووسی ووڵاتانی تر هەیە، هەر بۆیەش سیستەمەكانی پاراستنی سنورەكان و گواستنەوە نێوانیان بەتایبەتی فرۆكەخانە دەگۆڕدرێت و دوور نیيە هەندێك لە یەكێتیە جیهانیيەكان وەكو (یەكێتی ئەوروپا) بەم شێوەیە نەمێنێت بەتایبەتی لەبواری ڤیزەی شینگن.
بەهەمان شێوە ئایندەی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بەم جۆرەی ئێستا دەكەوێتە ژێر پرسیار كە بەمشێوە ناتوانێت جیهان بەڕێوەببات و ببێتە حكومەتێكی جیهانی لەوانەیە پێویستی بە سەرلەنوێ دارشتنەوە هەبێت و دەسەڵاتەكانی نێوان ئۆرگانەكانی بگۆڕدرێت، هەر هیچ نەبێت ئۆڕگانەكانی ئەم دامەزراوە بەتایبەتی رێكخراوی تەندوستی جیهانی پێویستی بە پێداچونەوە هەیە.
گفتوگۆ لەسەر ته‌فسیراتی ئاینی ڕوو لە زیادبوون دەكات، ئەوانەی لایەنگیری ئاینن پشت بە بێتوانایی یان دواكەوتنی زانست و دەوڵەتە زلهێزەكان لە دۆزینەوەی پێكووتە (ڤاكسین) دەكەن و داواكار دەبن زیاتر گەڕانەوە بۆ ئاین و بۆ زیاتر عيبادەتی خوا بكەن، كە تاكە پەنایە بۆ مرۆڤایەتی و كۆڕۆنا جەبروتی هەموو دەوڵەتە زلهێزەكانی و ئەو شارستانیەتەی شكاند. لایەنێكی تریش زیاتر ئاماژە بەوە دەكەن پەرستكارەكانیش: مه‌ككه، قودس، ڤاتیكان، كه‌ربه‌لا و قوم داخران و دوعا و وعبادەتیش نەیانتوانی مروڤایەتی لەم ڤایرۆسە كوشندەیە بپارێزن و زیاتر داوای بەكارهێنانی گەشەپێدانی زانست دەكەن وەكو تاكە چارەسەر.
گەورەترین گورانكاری بەسەر ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی خه‌ڵك دەبێت بە تایبەتی ئەگەر ماوەی كه‌ره‌نتینه‌ی ماڵه‌وه درێژە بخایەنی لەبەرنەبونی یان كەمكردنەوەی پەیوەندی كۆمه‌ڵایه‌تی نێوان خه‌ڵك چێ لە نەدیتنی یەكتر لە دانیشتنی تایبەتەكان یان و لە بۆنه‌كان ( خۆشی و ناخۆشی)، به‌ڵام و بەداخەوە وەكو هەمیشە خەلكی هەژار زیاتر لە هەموو چینێك زیانیان بەردەكەوێت و ئەگەر بارودۆخەكە وا بڕوات بۆ ماوەیێكی درێژ، ئەستەم دەبێت ئەم چینە پابەندبن بە رێنمايی بۆیه بارودۆخەكە زەحمەتتر دەبێت، ئەگەری زیادبوونی تاوان ئەگەرێكی بەهێزە.
بە كورتیەكەی ئازادی تاكەكان و مافی مرۆڤ ڕوو لە لە تەسكبوونە و ئەم شارستانیەتە بەرزەی مرۆڤایەتی وەكو خۆی نامینێت، به‌ڵام بێباكی مرۆڤیش بۆ تەندروستی گشتی و پاراستنی ژینگەش وەكو خۆی نامینێت.
هیوادارم جیهان دەست پێبكات لە داڕشتنەوەی سیاسەتێكی هاوبەش بۆ چارسەرەكردنی كێشە هاوبەشەكان ( ژینگە و تەندروستی گشتی......) و بەرێوبردنی سەرچاوە سەرەتایەكانی جیهانی بە شێوازێك كە بۆ درێژترین ماوە پارێزراوبیت ( وەكو پەترۆل).
ئه‌وروپا پێویستی به 200 ساڵ بوو پاش (مردنە رەشەكە ) تاكو مروڤایەتی گه‌یشته‌وه راده‌ی خۆی،به‌ڵام بۆ قه‌یرانی كۆرۆنا كه‌س ناتوانێت بزانێ زیانەكانی چەندن و چەند ساڵمان پێویستە تاكو دەگەرێینەوە بۆ دۆخی جاران، دڵنیام كە مروڤایەتی پێویستی بە 200 ساڵ نیە ئەم جارە چونكە جیهان لە پێشكەوتنێكی زۆر گەورەترە و زۆر
زووتر چاك دەبێتەوە به‌ڵام گومانیشم لەوە نيیە كە ئاسەواری زۆر گەورە دەبن و كاتێكی باشیشی دەوێت تاكو ئەم ئاسەوارە نەمینێت.
