(المنصور) دووەم خەلیفەی عەباسی بوو، لە ساڵی ٧٦٢ز شاری بەغدادی دروست کرد کە بووە پایتەختی دەوڵەتی عەباسی، لەو رۆژەوە بەغداد تا ئەمرۆ ناوەندی توندوتیژی وکووشتن و نائارامیە.
بەغداد لە سەردەمی عەباسییەکان لەگەڵ ئەوەی بە ناوەندی زانست وئەدەب وفکر ناسراوە، بەڵام هاوکات کووشتن وتوندوتیژی وسەرپەڕاندن لە لوتکەدا بووە وسیفەتێکی دیاری بەغداد بووە لە کاتی عەباسییەکان.
خەلیفە مەنسور لەگەڵ دەستبەکاربوونی دەست دەکات بە تیرۆرکردنی کەسە نزیکەکانی خۆی کە سەرکردایەتی عەباسیەکانیان کرد بۆ سەرکەوتن بەسەر ئەمەوییەکاندا، پاشان کوڕەکەی مەنسور کە ناوی مەهدی بوو دەبێتە خەلیفەی موسوڵمانن، لێرەوە دەزگایەک دادەنرێت بۆ کووشتنی هەر کەسێک کە بە دڵی خەلیفە نییە، ئەویش بە پرۆسەی پاکتاوکردنی (الزنادقة) ناسراوە، کە گوایە کۆمەڵگایان لە کەسانی بێ دین وخەراپکار پاکردوەتەوە، بەڵام لە ڕاستیدا پرۆسەیەکی سیاسی بووە بۆ پاکتاوکردنی هەر کەسێک کە خەلیفە بە باشی نەزانیوە.
هەروەها لە سەردەمی خەلیفەکانی وەک (المأمون والمعتصم والواثق) کە زیاد لە ٣٠ ساڵ فەرمانڕەوایی دەکەن، بە هۆی پرسی (خلق القران) کە ئایا قورئان دروستکراوە یا نا، ژمارەیەکی زۆری مرۆڤیان کووشت و ئازاردا وزیندان کرد، ئەوەی بیوتایە قورئان دروستکراو نییە، لە سەردەمی ئەو ٣ خەلیفەیە ئەوا سزا دەدرا و لە کار دووردەخرایەوە یان لە ملی دەدرا ویا زیندان دەکرا.
هەر چوار مەزهەبە سەرەکیەکەی ئیسلام (حەنەفی، مالکی، شافعی، حەنبەلی) ڕابەرەکانیان لە کاتی حوکمی عەباسیەکاندا ئازاردراون و ئیهانە کراون و زیندان کراون، ئیمام (ابو حنیفة النعمان) ڕابەری مەزهەبی حەنەفی لە زیندانی عەباسییەکان مرد.
زیاد لە ١٠ خەلیفەی عەباسییەکان کوژراون، زۆربەشیان بە دەستی برا و کوڕ و دارودەستەکانی خۆیان، ئەمەش نیشانەی نا ئارامی و فەوزایەکی سیاسی گەورە بووە لە سەردەمی حوکمی عەباسیەکان.
جگە لە کووشتنی چەندین شاعیر ورۆشنبیر و پیاوی ئاینی بە ئەمری خەلیفە، هەروەها تاوانە گەورەکانی عەباسیەکان دژی ڕاپەرینی نەتەوە و گرووپە کۆمەڵایەتیەکانی ئەو کات دژی دەسەڵاتی ستەمکار و گەندەڵی عەباسیەکان، بۆ نموونە کۆمەڵکوژی (الزط) ساڵی ٨٣٣ز کۆمەڵکوژی (الزنج) نێوان ساڵانی ٨٧٠-٨٨٣ز. یاخود پارچە پارچەکردنی مرۆڤ بۆ ١٤ پارچەو سزای کوێرکردنی چاو و زیندەبەچاڵکردنی مرۆڤ... هەموو ئەمانە شێوازێکی باوی سزادان و کووشتن و سیاسەتی عەباسییەکان بووە بەرامبەر بە نەیارەکانیان، کە زۆر کات ڕوویداوە ئەو نەیارانە شاعیر و ئیمام و رۆشنبیری ئەو سەردەمە بوونە.
هەموو ئەم تاوان و ستەمکاری و خوێن ڕشتنە یا لە بەغدا ئەنجامدراون یا لە بەغداوە بڕیاری لەسەر دراوە، ئەمە لە کاتێکدا ئەو سەردەمە بە گەشترین سەردەمی مێژووی بەغدا دادەنرێت!
لە ساڵی ١٢٥٨ مەغۆلەکان بەغداد داگیر دەکەن و کاولی دەکەن، هەندێ سەرچاوە ئاماژە بەوە دەکات کاتێک مەغۆلەکان بەغدا داگیر دەکەن، ئەوا بە هۆی ئەو ژمارە زۆری تەرمی مردووی خەڵکی بەغداد، مەغۆلەکان ناچار دەبن شارەکە بەجێ بهێڵن لەبەر بۆنی تەرمە کەوتوەکانی سەر شەقامەکانی بەغدا و پیسبوونی هەوای بەغدا بە هۆی بۆگەنبوونی ئەو هەموو تەرمە!
دوای مەغۆلەکان، بەغداد لە سەدەی ١٥وە دەکەوێتە ژێر دەسەڵاتی هەردوو هۆزی وەحشی تورکمانی قەرەقوینلۆ وئاق قوینلۆ، کە ئەمانیش بە شێوەیەکی خوێناوی و ستەمکاری حوکم دەکەن.
لە سەدەی ١٦وە بەغداد دەبێتە گۆڕەپانی جەنگ و ململانێی خوێناوی نێوان هەردوو ئیمپراتۆریەتی سەفەوی وعوسمانی، بۆ ماوەی چەن سەدەیەک بەغداد دەبێتە گۆرەپانی کووشتن و جەنگ و فەوزا و نا ئارامی.
هەر بۆ نموونە لە ١٦٢٣ لە ئەنجامی گەمارۆی سەفەوییەکان بۆ سەر بەغداد، دۆخێکی نا لەباری وا دروست دەبێت لە ناو بەغدا کە خواردن و کەرەستەی ژیان نامێنێت و بە ناچاری خەڵکی بەغدا دەست دەکەن بە خواردنی گۆشتی سەگ و گۆشتی مردوو لە پێناو مانەوە، پاشان سەفەوییەکان دەچنە ناو بەغدا و دەیکەن بە گۆمێک لە خوێن، ئەوە دووەمجار بوو سەفەوییەکان بەغدا داگیر بکەن.
پاشان لە ساڵی ١٦٣٨ عوسمانیەکان بەغدا داگیر دەکەن و سەفەوییەکان دەردەکەن، لەو ساڵەدا نزیکەی ٣٠ هەزار کەس کوژرا لە ناو بەغدا، بە فەرمانی سوڵتان موراد لە کاتی شەڕی عوسمانی و سەفەوی نزیکەی هەزار دیل لە ملیاندرا لە ناو بەغدا، ئەوەش جاری دووەم بوو عوسمانیەکان بەغدا داگیر بکەن.
لە نێوان ساڵانی ١٧٤٩-١٨٣١ بەغداد دەکەوێتە ژێر دەسەڵاتی مەمالیکەکان، کە بە شێوەیەکی فەرمی لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی بوون، بەڵام لە ڕووی واقعیەوە زیاتر سەربەخۆ بوون. لەم سەردەمە بەغداد لە دۆخی کووشتن ونائارامی و قەیران و تاڵانیەکی بەردەوامە، نزیکەی ١٠ والی بەغداد کە لە مەمالیکەکان بوون دەکوژرێن... هەروەها بەردەوام شەڕی خێل و هۆزە عیراقییەکان بەرامبەر بە دەسەڵات و لە نێوان خۆیاندا بەغدادی کردبووە شارێکی نا ئارام وخوێناوی.
بۆ نموونە لە ساڵی ١٨٣١ کە بە یەکێک لە خوێناویترین و ترسناکترین ساڵ دادەنرێت لە مێژووی بەغدا، بەهۆی بڵاوبوونەوەی تاعون لە شارەکە و هەروەها هێرشی سوپای عوسمانیەکان بۆ سەر بەغداد بۆ نەهێشتنی دەسەڵاتی مەمالیکەکان، بەپێی هەندێ سەرچاوەکان لەو ساڵەدا سێ بەشی دانیشتوانی بەغداد دەمرن و لەناو دەچن! لاشەی مردوو هەموو کۆڵان و شەقامێکی بەغداد دەگرێتەوە و سەگ بەردەبێتە تەرمی مردووەکان لەسەر شەقامەکانی بەغدا.
هەر لەو ساڵەشدا عوسمانیەکان کۆمەڵکۆژی مەمالیکەکان دەکەن لە بەغداد و هەموو ناوچەکە، لە کاتێکدا مەمالیکەکان سەر بە عوسمانیەکان بوون و سودی گەورەیان گەیاند بە عوسمانییەکان لە ڕووی سەربازی و ئیدارییەوە.
لە دوای نەمانی دەسەڵاتی مەمالیکەکان و گرتنە دەستی دەسەڵات لە لایەن عوسمانیەکانەوە، بەغداد هەر بەردەوام بوو لە نا ئارامی و قەیران و تاڵانی و بڵاوبوونەوەی نەخۆشی کووشندە.
لە ساڵی ١٨٤٦ نەخۆشی کۆلیرا بەغدا هەراسان دەکات و نزیکەی ٤ هەزار کەس لە دانیشتوانی بەغدا دەکوژێت، ئەمەش وەک زۆربەی کات هاوکات بوو بە دەستپێکردنی تاڵانی و دزی لە ناو بەغدا لە لایەن بەشێک لە خەڵکی بەغداوە.
لە نیوەی دووەمی سەدەی ١٩ تا داگیرکردنی بەغداد لە لایەن بەریتانیەوە لە ساڵی ١٩١٧ دیاردەی بەرتیل و دزی و تاڵانی و مرۆڤ کووشتن لە لوتکەدا بوو لە ناو بەغدا.
ساڵی ١٩١٧ بەریتانیا بەغداد داگیر دەکات، پێش هاتنی سوپای بەریتانی بۆ بەغدا و بەسرە، خەڵکی بەغدا بە گشتی بانگەشەی ئەوەیان دەکرد کە پشتگیری عوسمانیەکان دەکەن لە دژی بەریتانیا، چونکە عوسمانیەکان برایانن لە ڕووی دینەوە، بەڵام هەر کە بەریتانیا نزیک بووەوە لە بەغداد، خەڵکی بەغدا بە گشتی هەڵگەڕانەوە لە عوسمانیەکان و کەوتنە پشتگیری بەریتانیا، خەڵکێکی زۆریش لە بەغدا دەستیان کرد بە دزین و تاڵانی دوکان و بازارەکانی بەغدا و دەزگاکانی حکومەت...تا وای لێ هات بەشێک لە خەڵکی داوایان لە سوپای بەریتانی کرد بە زووترین کات بێنە ناو بەغدا و کۆتایی بەو دیاردەی دزین و تاڵانیە بهێنن، هەر بۆیە بەشێک لە خەڵکی بەغدا لە پێشوازی سوپای بەریتانی لە کاتی هاتنیان بۆ ناو بەغدا وەستابوون و بەخێرهاتنی ئەو سوپایەیان دەکرد بۆ داگیر کردنی شارەکەیان و کۆتایی هێنان بەو دزی و فەرهودەی کە لە لایەن بەشێکی تری خەڵکی شارەکەیانەوە ئەنجامدەدرا!
لە مێژووی بەغدا یەکێ لەو دیاردانەی کە زۆر باو بووە، بریتی بووە لە دیاردەی دزی و تاڵانچێتی و چەتەگەرایەتی، زۆربەی کات لە ناو گروپە کۆمەڵایەتیەکانی بەغداد، یەکێک لە گروپە هەرە دیار و ناسراوەکان، بریتی بووە لە شەقاوە و چەتە و دزەکان.
ئەم گروپە لە خەڵکی بەغدا زۆربەی کات قەیران و شەڕ و نائارامی و بڵاوبوونەوەی نەخۆشیان وەک هەلێک بەکارهێناوە بۆ دەستکردن بە دزین و تاڵانی لە ناو شاری بەغدا. هەر بۆ نموونە، لە ساڵی ١٨٣١ کاتێک تاعون لە بەغدا بڵاودەبێتەوە، بەشێک لە خەڵکی بەغدا دەست دەکەن بە دزین و بڕینی ماڵان و دوکان و بازار... تا ئەو ڕادەیەیی ژمارەیەکی زۆریان لە کاتی دزین و تاڵانی خۆشیان بوونە قوربانی تاعونەکە و مردن.
وەک چۆن ئاماژەمان بەو دیاردەیەدا لە کاتی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی کۆلێرا لە بەغدا ١٨٤٦ و هەروەها کاتی داگیرکردنی بەغداد لە لایەن بەریتانیەوە لە ١٩١٧. ئەم دیاردانە بێ شومار لە مێژووی بەغداد دووبارە بووەتەوە، لە ساڵی ٢٠٠٣ کاتی ڕووخانی سەدام دیسانەوە لە عێراق و بەغدا دزینی شتومەکی گشتی زۆر بە ڕوونی ڕوویدا. ئەم دیاردەیە یەکێکە لە سیفەتە دیارەکانی کۆمەڵگە و خەڵکی بەغداد بە درێژاییی مێژووی ئەو شارە. ئەم دیاردەیە ڕەگ و ڕیشەی دەگەرێتەوە بۆ کولتوری خێڵ و هۆزە عەرەبیەکان.
لە ساڵی ١٩٢١ بەریتانیا شتێکی ناشرین و شکسخواردوو دروست دەکات بە ناوی دەوڵەتی عێراق، ئەم شارە خوێناوییە (بغداد) دەکاتە پایتەختی ئەو دەوڵەتە و بەغداد دەبێتەوە بە ناوەندی بڕیار و دەسەڵاتی سیاسی.
لە نێوان ساڵانی ١٩٢١-١٩٥٨ کە سەردەمی پاشایەتیە لە عێراق، بەغداد دیسانەوە بە درێژایی ئەو ماوەیە ناوەندێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی نا ئارام و پڕ لە کێشە و قەیران و کودەتایە، بۆ نموونە لە نێوان ساڵانی ١٩٣٦-١٩٤١ حەوت کودەتای سەربازی و سپی ئەنجام دەرێت.
لە ماوەی حوکمی پاشایەتی لە عیراق، لە کۆی ١٦ خولی پەرلەمانی تەنها یەک دانەی توانیویەتی ٤ ساڵی خولی خۆی تەواو بکات، ئەوەش بە چەندین کێشەوە! هەڵوەشاندنەوە و شکستی حکومەت یەکێکە لە سیما دیارەکانی حوکمی پاشایەتی، بۆ نموونە نوری سەعید بە تەنها ١٤ جار لە ماوەی جیاواز بووەتە سەرۆک حکومەت، کابینەی چواردەهەمی حکومەتی عیراق تەنها یەک رۆژ بەردەوام بووە! لەو ماوەیەدا عێراق ٣ پاشا یەک لە دوای یەک حوکمیان کردوە، فەیسەلی یەکەم ومەلیک غازی هەردووکی گومان دەکرێت کوژرابن، سێهەمیان فەیسەلی دووەمە کە بە کودەتای ١٩٥٨ کورژا. نوری سەعیدیش لەسەر شەقامەکانی بەغدا پارچەپارچە کرا، جگە لەوەی لە ساڵی ١٩٣٣ حکومەتی عیراق هەزاران ئاشووری کۆمەڵکوژ و ئاوارە کرد.
ئەو چەن نموونەیە ئەوە دەسەلمێنێت بەغداد کە ناوەندی بڕیاری عێراق بووە، نوقم بووە لە نا سەقامگیری و توندوتیژی و نا دیموکراسی...
لە ساڵی ١٩٥٨ لە رێگەی کودەتایەکی عەسکەریەوە عێراق دەبێتە کۆماری، هەر دوای ماوەیەکی کەم سەرۆکی کودەتاکە دەستدەکات بە کووشتن و گرتنی هاورێکانی و لەناوبردنی ئۆپۆزسیون، لە سەردەمی حوکمی قاسم، شیوعیەکان کە نزیک بوون لێی، ئەو لایەنەی شیوعی نەبوایە سزا دەرا و دوور دەخرایەوە یا دەکوژرا. پاشان قاسم ئازاری خودی شیوعیەکانیشی دا. لەو سەردەمە دیسانەوە بەغدا ناوەندێکی ستەمکاری و نا دیموکراسی بوو، بە هەموو شێوەیەک ڕای جیاوازی تیایدا قەدەغە بوو.
ساڵی ١٩٦٣ بەعسییەكان بە کودەتا دێنە سەر حوکم، بەڵام دوای ماوەیەکی کەم ناسیونالیستەکان بە سەرکردایەتی عەبدولسەلام عارف کودەتایەکی تر دەکەن بەسەر بەعسیەکاندا و خۆیان دەسەڵات دەگرنە دەست. ئینجا بەغدا دەبێتە ناوەندێکی ستەمکاری ناسیونالیزم، ئەوەی شیوعی بوو زیندان کرا و ئازار درا یا کوژرا. هەروەها ئەوەی ناسیونالیست نەبوو ژیانی لە مەترسی بوو. عەبدولکەریم قاسمیش وەک زۆر سەرۆکی تر، هەر لە بەغدا کوژرا بە فەرمانی هاورێ دێرینەکەی خۆی عەبدولسەلام. پاشان خودی عەبدولسەلامیش لە ڕووداوێکی تەمومژاوی دەکوژرێت.
ساڵی ١٩٦٨ بەعسیەکان بە کودەتایەکی تر دەسەڵات دەگرنە دەست، ئیتر بەغدا دەبێتە ناوەندێکی ستەمکاری بەعسی، ئۆپۆزسیۆن و ڕای جیاواز بە گشتی باجەکەی کووشتن بوو.
ساڵی ١٩٧٩ تا ٢٠٠٣ بەغدا دەبێتە ناوەندێکی تۆقێنەری سەدامی بەعسی، ئەمجارە نەک ئەوەی شیوعی یا بەعسی یا ناسیونالیست نەبێت دەکوژرێت لە عێراق، بەڵکو ئەوەی سەدامی نەبێت دەکوژرێت تەنانەت بەعسیەکانیش ئەوەی سەدامی نەبێت دەکوژرێت.
پاش ٢٠٠٣ حوکمی دیکتاتۆری دەروخێت، بەڵام وەک مێژووی بەغدا و عێراق پێمان دەڵێت، ئەگەر ستەمکاری و دیکتاتۆری نەما، ئەوا نا سەقامگیری و فەوزا شوێنی دەگرێتەوە. لە ٢٠٠٣وە تا ئەمرۆ بەغدا ناوەندی فەوزا و گەندەڵی و نا سەقامگیرییە تا ئەو ڕادەیەیی یەکێکە لە ترسناکترین پایتەختەکانی جیهان، ئەگەر یەکەم ترسناکترین نەبێت بۆ ژیانی مرۆڤ.
بەغدا لە سەردەمی ئەبو جەعفەری مەنسورەوە تا سەردەمی کازمی و دواتریش، لەو مێژووە درێژە هیچ سەردەمێک نەبووە ئەو شارە ناوەندێکی دیموکراسی و سەقامگیر بێت، لەو کاتەی ناوەندێکی زاستی و پێشکەوتوو بووە، لەو کاتەی ناوەندێکی نەزانی و دواکەوتوویی بووە، بەڵام لە یەک سیفەتدا هاوبەش بووە، ئەویش نا دیموکراسی و خوێنڕشتن وستەمکاری و نا سەقامگیری و نا یاسایی و ترسناکی...
هەر لایەنێکی کوردی پێی وابێت نزیکبوونەوە لە بەغدا، یا بەدەستهێنانی مافەکانی کورد لە بەغداوە بەدی دێت، یا ئایندەی کوردستان لەگەڵ بەغدا دەکرێت باشتر بێت بۆ کورد... ئەوە لوتکەی گەمژێتی و بێ ئاگاییەتی لە مێژوو و سروشت و عەقڵیەتی ئەوانەی کە لە بەغدا دەسەڵاتدارن... هەر گۆڕانکارییەک لە بەغدا ڕووبدات، هەر کەس و لایەنێک لە بەغدا حوکم بکات ئیتر مالکی بێت یا سەدام یا کازمی.. ئەوا بەغدا ناوەندێکی نا دیموکراسی و نا سەقامگیرە و هیچی لێ سەوز نابێت بۆ کورد.
هیچ ئاماژەیەکیش نییە بەوەی لە ئایندەیەکی نزیک بەغدا ببێتە ناوەندێکی دیموکراسی و شەفاف، ئەگەر حوکمەتی داهاتوو ئەو خۆپێشاندەرانەش دروستی بکەن و بەرێوەی بەرن، ئەوا ئەگەر لە حکومەتەکەی مالکی وعەبادی خەراپتر نەبن بۆ کورد باشتر نابن، هەر چەن هەندێ هوتاف و گوتاری خۆپێشاندەران هەیە، نەک لە مالکی وعەبادیەوە نزیکن، بەڵکو زیاتر سەدامیە.
بەغدا و عێراق بە کۆمەڵێک قەیران و کێشەی قووڵەوە دەناڵێنێت، بە درێژایی چەندین سەدە، هیچ کام لەو قەیران و کێشانە چارەسەر نەکراون و هیچ پلانێکش نییە بۆ چارەسەرکردنی، ئەوەی شارەزای مێژووی عێراق و بەغدا بێت، دەزانێت ڕەگی قەیرانی عێراق، لە تاکی عێراقیدایە، لە ئەخلاق و کولتوری عێراقییە، کە هیچ کام لەوانە گۆڕانکاری بەسەردا نەهاتووە. سەدام و ئەو خۆپێشاندەرانە هەمان ئەخلاق و کولتور و فکر و کەسایەتیان هەیە.
کورد ئەگەر مەبەستی دیموکراسی و ژیانێکی شایستە و مافەکانی خۆی بێت، ئەوا دەبێت یەکەم هەوڵی دوورکەوتنەوە بێت لە بەغداد، نەک نزیکبوونەوە و تەسلیم بوون بە ترسناکترین و نا دیموکراسیترین ناوەندی سیاسی لە مێژوودا.
ئەمە جگە لەوەی بە درێژایی دروستبوونی ئەوەی پێی دەڵێن دەوڵەتی عێراق، هەموو بڕیارێکی دژ بە کوردی باشور و جینۆسایدکردنی و چەوساندنەوەی لە بەغداوە دەرچووە. لە ئایندەشدا، بەغداد جگە لەو بڕیاڕانە، خوازیاری هیچ بڕیارێکی تر نییە سەبارەت بە کورد.
بەغداد نەک بەرامبەر بە کورد، بەڵکو بەرامبەر بە خەڵکی بەغداد و عێراقیش ناتوانێت دیموکراسی بێت و بە توندوتیژی و هێزەوە ڕەفتار نەکات، ناکرێت شارێک هەموو مێژووی نوقم بێت لە توندوتیژی و ستەمکاری و نا سەقامگیری، داوای ئەوەی لێ بکرێت دیموکراسی بێت بەرامبەر بە کورد و بێ کێشە موچەی کورد بدات! لە کاتێکدا لە نەستی بەغداد کورد بریتییە لە نەیار و دوژمن و تێکدەر و ئینفیساڵی.
