سیستەمی جیهانی لە سیستەمی ئەمریکەوە، ساڵانێکە، بەرەو سیستەمێکی تر دەچێت، جارێ ئەو سیستەمە تەواو ڕوون نەبووەتەوە، ئایا سیستەمی دوو جەمسەری ئەمریکی وچینی دەبێت، یا فرە جەمسەری ئەمریکی-چینی-ڕووسی- یەکێتی ئەوروپا (یا فەرەنسا بە تەنیا)- لەوانەشە بەریتانیا لە دوای دەرچوونی لە یەکێتی ئەوروپا تێڕوانینێکی نوێی هەبێت بۆ پێگەی خۆی لە جیهاندا، هیندستان وبەرازیل لە ئایندەیەکی دوورتر لەوانەیە لە چوارچێوەی ناوچەی جیوپۆلەتیکی خۆیان هەمان مەرامیان هەبێت.. دەشکرێت سیستەمێکی فرە جەمسەری بێتە ئاراوە، کە هەر ناوچەیەک، دەوڵەتێک تیایدا هەژموونی سەرەکی هەبێت وجەمسەر بێت، بەڵام لە سەر ئاستی جیهان، هەر ئەمریکا وەک بەهێزترین دەوڵەت بمێنیتەوە، واتە سیستەمێکی فرە جەمسەری، ئەمریکا تیایدا بە هەژموونترین جەمسەر بێت. بەڵام هەر چیەک بێت، سیستەمی تاک جەمسەری ئەمریکی کە لە دوای ڕووخاندنی سۆڤیەتەوە تا چەن ساڵێک پێش ئێستا وتاڕادەیەکی کەمتر تا ئێستاش بەردەوامە، ئەو سیستەمە گۆڕانکاری بەسەردا دێت.
بە پێی پێدراوەکانی ئێستا، وا دەردەکەوێت، چین وئەمریکا ڕازی نەبن بەوەی هەر یەکێکیان لە ناوچەی جیوپۆلەتیکی خۆی، ببێتە جەمسەر، هەردووکیان تەماحی ئەوەیان هەیە لە هەموو جیهاندا هەژموونیان هەبێت، ئەمریکا دەیەوێت پێگەی خۆی بپارێزێت ولە هەموو کیشوەر وزەریاکاندا هەژموونی هەبێت وەک ئێستا، چین دەیەوێت پێگەیەکی نوێی هەبێت، کە لە هەموو جیهاندا لە ڕێگەی ئابووری وبازرگانیەوە ئامادەیی هەبێت، کە دواجار دەبێتە ئامادەیی سیاسی وسەربازی.
ڕووسیا لەگەڵ ئەوەی هەوڵی شتێکی وا دەدات، بەڵام توانا ئابووریەکەی ڕێ بەوە نادات وەک ئەمریکا وچین کار بۆ ویستەکانی بکات.
ئایا بۆ کورد چ سیستەمێکی جیهانی باشترە؟ لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگی یەکەمی جیهانی تا ئەمرۆ، لە ماوەی ئەم سەد ساڵە، ئەوەی دەردەکەوێت کورد زیاتر لە سەردەمی هەژموون وسیستەمی جیهانی ئەمریکیدا قازانجی کردوە. بۆ گەڕانەوە بۆ دوای جەنگی جیهانی یەکەم، کاتێک هەل وباسکردنی دەوڵەتی کوردستان دێتە ئارا، لە کۆنگرەی ئاشتی پاریس ١٩١٩ وسیڤەر ١٩٢٠، بە جۆرێک لە جۆرەکان ئەمریکا رۆڵی هەبووە لەو نزیکبوونەوەیەیی کورد لە دەستکەوتێکی مێژوویی. پێش جەنگەکە وتا ساڵی ١٩١٧ش ئەمریکا سیاسەتێکی گۆشەگیری هەبووە، کەمتر دەستی لە هاوکێشە سیاسیەکانی جیهان وەرداوە بە تایبەت لە ئەوروپا.
لە کاتی هەڵگیرساندنی جەنگی یەکەم ئەمریکا بەشدار نەبوو، پاشان ناچارکرا بەشدار بێت بە هۆی شەڕفرۆشتنەکانی ئەڵمانیا، ئەمریکا کە بۆ ماوەی چەن ساڵێکی کەم هاتە دەرەوە لەو گۆشەگیرییەیی خۆی وبەشدار بوو لە کۆتاییەکانی جەنگەکە، یەکێ لە دیارترین دەرکەوتنەکانی ئەمریکا لە دوای جەنگی یەکەمی جیهانی بریتی بوو لە چواردە پڕنسیپەکەی وردرو ویڵسنی سەرۆکی ئەو کاتی ئەمریکا، کە لە دوو خاڵیدا باس لە پێویستی پێدانی مافی چارەیخۆنووسین دەکات بە گەلانی ئەوروپا لە ژێر دەسەڵاتی ئیمبراتۆری نەمسایی وگەلانی نا تورکی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی، ئەم بانگەشەیە بۆ سەربەخۆیی گەلان، ئەو کات پشتگیری وپاڵنەرێکی گرنگ بوو بۆ کورد وگەلانی تریش بۆ داواکردنی سەربەخۆیی، لێرەوەیە ئەمریکا ڕۆڵێکی هەبووە لە هەردوو ڕێکەوتننامەی فێرسای وسیڤەر کە پرسی سەربەخۆیی کورد تیایدا ئامادە بوو وڕێگەی پێدرا باس بکرێت.
دوای ماوەیەکی کورت لە جەنگەکە، ئەمریکا دیسانەوە گەڕایەوە بۆ سیاسەتی گۆشەگیری خۆی، ئەم گۆشەگیرییە بەردەوام بوو تا جەنگی دووەمی جیهانی. ئەم گەڕانەوەیەیی ئەمریکا بۆ گۆشەگیری، لەوانەیە هۆکارێک (ئەگەر هۆکارێکی لاوەکیش) بێت بۆ شکستپێهێنانی جێبەجێ کردنی ماف ویستەکانی کورد لەو دوو ڕێکەوتنامەیەدا.
دەستکەوتێکی تری گەورەی کورد بریتییە لە هەرێمی کوردستان، کە دیسانەوە لە سەردەمی تاک جەمسەری ئەمریکا کورد بەدەستی هێنا، چ لە ساڵی ١٩٩١ کە پەلامارەکانی ئەمریکا بۆ عیراق لە کوێت کە ڕێگەی خۆش کرد بۆ کورد لە ژێر دەسەڵاتی سەدام بێتە دەرەوە وچ لە ساڵی ٢٠٠٣ کە ئەو هەرێمە بە یاسایی ودەستووری کرا، ئەوەش بە ڕەزامەندی ئەمریکا بوو. هەر لەسەردەمی تاک جەمسەری ئەمریکا وڕەزامەندی ئەمریکا، کوردەکانی رۆژئاوای کوردستان، توانیان هەندێ دەستکەوتی سیاسی ونەتەوەیی وکولتووری باش بەدەست بهێنن، لە ئیستاشدا ئەو دەستکەوتانە پەیوەستە بە پشتگیری ئەمریکا.
هەر لە سەردەمی سیستەمی جیهانی ئەمریکیدا، کورد بۆ یەکەم جار لە مێژوویدا توانی لە ڕێگەی پرۆسەیەکی دیموکراسیدا بە ریفراندۆم داوای سەربەخۆیی بکات، هەر چەن ئەمریکا پشتی لێ کردین وهاوکار نەبوو، بەڵام گرنگ ئەوەیە ڕێگری جدی لێ نەکردین. لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش، ئەگەر ویستێک هەبێت بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی ئێران، ئەوا دیسانەوە هی ئەمریکا دەبێت، چونکە نە ئەوروپا ونە چین نە رووسیا نایانەوێت ڕژێمی ئێران بڕوخێت، عەرەب وسوونەش ناتوانن. ئەگەر ڕژێمی ئێران بڕوخێت، ئەوا هەر ئەمریکا دەیروخێنێت، لەگەڵ ئەو ڕووداوەش، کوردانی رۆژهەڵاتی کوردستان دەکرێت دەستکەوتی گەورە بە دەست بهێنن.
هەموو ئەوەی باسکرا، مانای ئەوە نییە ئەمریکا کوردی خۆش دەوێت یا کورد وەک هاوپەیمان ودۆستی خۆی دەبینێت... بەڵکو لەبەر چەن هۆکارێکە:
١-ئەمریکا لەبەر ئەوەی لە ناوخۆ هیچ کەمینە وگروپێکی دیاری نییە داوای سەربەخۆیی وجیابوونەوە بکەن لە ئەمریکا، ئەمەش وا دەکات ئەمریکا زۆر هەستیار نەبێت بەرامبەر بە مافی نەتەوەکان بۆ سەربەخۆیی، لە کاتێکدا چین وڕووسیا وئەوروپا ئەو ترسانەیان هەیە.
٢- ڕێکەوت وهەر وەها تێڕوانینی سیاسی کورد بە گشتی وای خواستووە، کورد نەچێتە بەرەی دژە ئەمریکا یا کورد بەوە نەناسراوە کە دژە ئەمریکایە.
٣- بوونی کێشە لە نێوان ئەمریکا ودەوڵەتانی داگیرکەری کوردستان، بۆ نموونە کێشەی ئەمریکا وعیراقی بەعس، کێشەی ئەمریکا وسووریا، لەوانەیە کێشەی ئەمریکاو ئێرانیش هەمان ئەنجامی هەبێت، وا دەکات ئەمریکا کوردەکان وەک کارتێک بەکار بهێنێت بۆ لاوازکردنی ئەو دەوڵەتانە وئامادەبوونی هەژموونی خۆی لەو دەوڵەتانە لە ڕێگەی کوردەوە، ئەمەش سەرباری زیانەکانی، سوودی بۆ کورد هەبووە.
٤- پەیوەندی کورد وئیسرائیل، ئەگەر دەوڵەتی کوردستان درووست بێت، ئەوا دەبێتە تاکە دەوڵەتی ناوچەکە، کە لەسەر ئاستی حکومەت ولەسەر ئاستی کۆمەڵگەش، ترس وڕقیان نابێت بەرامبەر بە ئیسرائیل وهەڕەشە نابن بۆی، ئیسرائیل ڕاستە زۆربەی حکومەتە عەرەبەکانی دەستەمۆ کردوە، بەڵام دەزانێت لەسەر ئاستی جەماوەر، زۆرینەی عەرەب ڕقیان لە ئیسرائیلە. لەگەڵ چەندین هۆکاری تر...
هاوکات لەگەڵ ئەوەی باسکرا، هەر ئەمریکایە بە هۆی پەیوەندییە باشەکانی لەگەڵ تورکیا، کوردانی باکوور کە زۆرترینی کورد پێکدەهێنن، بە پاساوی پەکەکە، ئەمریکا لەبەر ویستی تورکیا زۆربەی جموجۆڵی کورد لە باکور بە تیرۆر دادەنێت یا پشتگوێی دەخات، دوورکەوتنەوەی تورکیا لە ئەمریکا چەن ساڵێکە هەستی پێدەکرێت لەسەر هەندێ ئاست، ئەم دوورکەوتنەوەیە زیاتر گەشە بکات، بۆ کوردی باکور باشترە، دەکرێت ئەمریکا دیسانەوە کوردەکانی ئەوێش وەک کارتێ بەکار بهێنێت دژ بە تورکیا، ئەمەش ئەگەر کورد خۆی لێی بزانێت، دەتوانێت سوودی لێ ببینێت. کەواتە پەیوەندی ئەمریکا بە کوردەوە، بە به‌راورد بە پەیوەندی زلهێزەکانی تر، باشترە، نەک لەبەر خۆشەویستی ئەمریکا بۆ کورد، بەڵکو لەبەر ئەوەی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا ئەوە دەخوازێت، واتە پرسەکە تەواو سیاسی وواقعی وبەژەوەندییانەیە، بەڵام بۆ کورد سوودی هەبووە ودەشتوانین سوودی زیاتری لێ ببینین.
ئەگەر سیستەمی جیهانی ئەمریکی خۆری ئاوا بێت وسیستەمی جیهانی چینی شوێنی بگرێتەوە، ئەوا دەکرێت کارەساتێک بۆ کورد بخوڵقێت. چین جگە لەوەی دەوڵەتێکی نا دیموکراسیە وسیستەمی سیاسی وکۆمەڵگە وجیهانبینیەکەی زۆر جیاوازترە لە هی ئەمریکا، دەوڵەتێکە ترس وحەساسیەتێکی گەورەی هەیە بەرامبەر پرسی سەربەخۆیی ومافی نەتەوەیی گەلان، دەوڵەتێکە لە ناوخۆ چەندین قەیرانی لەو جۆرەی هەیە، وەک تایوان وهۆنگ کۆنگ وپرسی موسوڵمانە ئیگۆرییەکان وتیبت... چین لەو دەوڵەتانەیە زۆربەی کات پشتگیری ناوەند وسەروەری دەوڵەت و یەکپارچەیی دەوڵەت دەکات، لەبەرئەوەی نا دیموکراتیشە، ئەوا ستەمکارانە وخوێناویانە دژی هەر جوڵەیەکی سەربەخۆیخوازی وجوداخوازییە... واتە بە بێ گومان چین یا پشتگیری چوار دەوڵەتە داگیرکەرەکەی کوردستان دەکات لە تاوانەکانیان بەرامبەر بە کورد، یا بێ دەنگ دەبێت وپشتگوێی دەخات.
لە کاتێکدا کوردستان بە هەر چوار پارچەکەوە، دەکەوێتە ناوچەیەکەوە، کە چین زۆر بە گرنگی دەزانێت وبەشێکی سەرەکی ڕێگە ئاوریشمەکەی دەبێت، دوو دەوڵەتشیان کە ئێران وسووریان، بە هاوپەیمانی چین هەژمار دەکرێن، دەشیەوێت لە ڕیگەی ئابووریەوە، تورکیا لە خۆی نزیک بکاتەوە ودووری بخاتەوە لە ئەمریکا ورۆژئاوا، هەوڵێکی هاوشێوەشی هەیە بۆ عیراق، بە تایبەت لە ڕێگەی ئێرانەوە... کەواتە ئەگەر چین شوێنی ئەمریکا بگرێتەوە، ئەوا دەکرێت زەرەرمەندترین لایەن، کورد ونەتەوە بێ دەوڵەتەکان بن.
سەبارەت بە ڕێگای ئاوریشم هەندێ پێیانوایە دەکرێت لە ڕووی ئابووری وژێرخانەوە سوودی بۆ کورد هەبێت، بەڵام کورد وەک نەتەوەیەکی بێ دەوڵەت، لەوەشدا ئەستەمە سوود ببینێت، چونکە دەکرێت بە ئامرازێکی بچوکی ئابووری چینی، نەک وەک بەشداربوویەک لەو پڕۆژەیەیی چین رۆڵ بگێرێت، بەتایبەت کە چەندین دەوڵەتی سەربەخۆ هەن لە ئیستادا چین لە ڕووی ئابووری وژێرخانەوە خەریکە داگیریان دەکات وتا ئێستاش ئەو دەوڵەتانە نەک سوودیان نەبینیوە، بەڵکو لە ڕووی ئابووریشەوە هەر زیان دەکەن. ئەمە لە کاتێکدایە، چین مامەڵە لەگەڵ کوردستان دەکات لە ڕێگەی چوار ناوەندی دژ بە کوردەوە، ئەنقەرە،تاران، بەغداد، دیمەشق.
ئەوەی ئاشکرایە، کورد نە دەتوانێت ڕێگری بکات لە هاتنی سەردەمی چینی، نە دەتوانێت ڕێگری بکات لە کۆتایی هاتنی سەردەمی ئەمریکی، بەڵام ئەوەی دەتوانێت ئەنجامی بدات وهەوڵی بۆ بدات، ئەوەیە کە لە ئێستاوە پلان وتێگەیشتنی هەبێت بۆ ئەو ئەگەرە، پێویستە کورد بزانێت لە سەردەمی چینیدا نەتەوە بێ دەوڵەتەکان وەک گروپێکی بێزارکەر ولادەر وکێشە تەماشا دەکرێن وپێویستە سەرکوت بکرێن، هەروەها ئەگەر لە سەردەمی ئەمریکا هەندێ کات ئەمریکا لەبەر بەرژەوەندی خۆی فریایی کورد کەوتبێت وسنورێکی بۆ تاوانەکانی چوار دەوڵەتە داگیرکەرەکە دانابێت، ئەوا لەسەردەمی چینی، زلهێزەکەی جیهانیش هاوشان لەگەڵ ئەو چوار دەوڵەتە داگیرکەرە دەکرێت کورد سەرکوت بکات.
ئەوەی زۆر گرنگە ئەوەیە کورد لەوە تێبگات، چارەنووسی لە ئایندەدا دیار نییە، لەوانەیە خۆری ئەمریکا ئاوا بێت ولەوانەیە وا نەبێت، بەڵام هاتنی سەردەمی چینی یەکێکە لە ئەگەرەکان، بۆیە کورد پیویستە تا پێش هاتنی ئەو سەردەمە، هەنگاوێکی جدی ویەک لاکەرەوە بنێت بۆ چارەسەرکردنی کێشە وقەیرانەکانی، ئەگەر نەتەوەییانە وگشتگیرانە تەماشای دۆزی کورد بکەین، ئەوا کورد یەک کێشەی هەیە، کە دەوڵەتی نییە، یەک چارەسەریشی هەیە، کە دەوڵەتێکی هەبێت.
کێشە سیاسی و ئابووری وکۆمەڵایەتی ودەزگایی وگلەییەکانی تر... کاتێک دەبنە کێشەی نەتەوەیی وگەورە، کە بەربەست درووست دەکەن بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی، ئەگەر نا کورد وەک نەتەوە قەیرانەکەی بێ دەوڵەتیە، تاکە چارەسەری ئەو قەیرانەش لەدایک بوونی دەوڵەتی کوردستانە.
کەواتە ئەگەر کورد بیەوێت خۆی بپارێزێت لەو تەمومژەی کە بەردەم ئایندەمانی گرتووە، پێویستە لە ئیستاوە هەوڵێکی جدی بدات بۆ چارەسەرکردنی قەیرانەکەی (بەتایبەت باشوور ورۆژئاوای کوردستان دەکرێت دەست بەو هەوڵانە بکەن). بێ گومان هەموو دەوڵەتێک مرۆڤەکانی ناپارێزێت، بەڵام باشترە لەوەی کە ئەو چوارچێوە یاساییە هەر نەبێت، پاشان هەر هەنگاوێک بۆ پاراستن ومانەوەی کولتور وشووناس لە ئایندەدا، لە چوارچێوەی دەوڵەتێکەوە باشتر ئەنجامدەدرێت، چاکسازی وشەفافیەت وئابووری وسوپایەکی بەهێز وخۆشگوزەرانی... دیسانەوە لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی سەربەخۆدا ئاسانتر وباشتر وتۆکمەتر ئەنجامدەرێت ودێتە دی.
