سنورە ناوخۆی و دەرکیەکانی ئێمە بە دیادردەیەکی سروشتی دیاری کراوە کە پێی دوترێت چیاکان وە کورد بە دۆستی ته‌نهای خۆی دەزانێت بەڵام هەرگیز ئەم هاوڕێیە پرسیاری لێنەکراوە. کۆنترۆڵکردنی جوگرافیای کوردستان وەک بە بازنەکردنی چوارگۆشەیەک وایە، ناپلیۆن دەڵێت ئەگەر جوگرافیای وڵاتێک بناسیت، دەتوانیت پێشبینی سیاسەتی ئەو وڵاتە بکەیت. ئێمە هەمیشە پێمان وایە کە چیاکان بوونەتە هۆی خۆشگوزەرانی کورد بەڵام ئەگه‌ر بە وردی بڕوانینە جوگرافیا و جیۆپۆلیتی کوردستان بۆمان دەردەکەوێت کە کورد لە یەکێک لە خراپترین جوگرافیاکانی جیهاندا گیرساوەتەوە.
پەیمانامەی سایکیس پیکۆت بە بەشبەشکرنی کورد و کوردستان داده‌نرێت، بەڵام ئەگەر تەماشایەکی نەخشەکان بکەین زۆر بە ڕوونی دیارە کە چیاکانی زاگرۆز سنورێکی سروشتی و هەردوو لای سنورەی جیاکردۆتەوە. پەیمان نامەی سایکس-پیکۆت کوردی دابەش نەکردووە بەڵکو دوپاتکردنەوەی ئەو دابەش بوونە بووە کە چیاکان دروستیان کردووە.
ئەو دابەش بوونە کلتوری و زمانی، سیاسی و کۆمەڵاتیەی کە لە نیوان بەشە جیاجیاکانی کوردستاندا دروست بووە هۆکارەکەی پەیمانامەیەک نییە و هیچ "سنورێکی دەستکرد" ئەو جیاوازییە دروست ناکات لە کاتێکی کەمدا.
جیاکانی زاگرۆس وەک ڕێرەوی سەرەکی شارستەنیەتەکان بوون و هەموو شارستەنیەتە گەورەکان بەشێك یاخود هەموویان داگیرکردووە، لە فارسەکانەوه بۆ عەرەب و مەغۆل و ئەوروپیەکان.
چیاکانی زاگرۆس وەک هیلالێک دەرپەڕیون لە ناوچە چەقی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، وە بە جوگرافیایەکی فرە نەتەوه‌یدا درێژدەبێتەوە، کە ئەم کێشەی سەرەکی چیاکانی زاگرۆسە یان کوردستانە. چیاکانی کوردستان پشتێنەیەکی بازنەی دروست ناکەن کە وەک قەڵایەکی سروشتی رۆڵ ببینێت و زەویەکانی ناوەوە بە کەمترین تێچوو بپارێزێت و بەرەپێشەوە بچێت وەک سویسرا یان ئێران، کە وەک قەڵایەکی سروشتی وان و بە ئاسانی دەتوانرێت بەرگری لە ناوەوەی چیاکان بکرێت و سەرچاوەکانیان لە پێشخستنی وڵاتەکانیان بەکار بێنن.
بەڵکو جیاکانی زاگرۆس بەرووی چەندین هێزی گەورەدا کراونەتەوە و زۆر ئەستەمە بەو سەرچاوە کەمانەی کە زاگرۆس بەردەستی دەخات بەرگری لە دانیشتوانی چیاکان بکەیت.
هەرچەندە کە چیاکان لە کاتی جەنگا بەسوودن بەڵام هەرگیز ئەو سودەیان نابێت بۆ دروست بوونی شارستانیەت و بەرەوپێش چوون. وە ئەو گرنگیە سەربزەی چیاکان هەیان بووە لەم سەردەمەدا هیچ سوودێکی نەماوە بەهۆی تەکنەلۆژیای سەربازییەوە کە بچوکرترین زیندەوەر لە قوڵترین ئەشکەوتدا بە ئاسانی دەکرێتە ئامانج.
چیاکانی زاگرۆس هەرگیز شوێنێکی باش نەبوون بۆ دروستبوونی شار کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکیەکانی دروستبوونی نەتەوە و شارستانیەت، وە بەهۆی سروشتی ناوچەکەوە شارە کوردییەکان خاپورکراون و چیاکان نەیان توانیوە بیپارێزن لەبەرئەو هۆکارانەی لە خوارەوە باس کراوە.
چیاکانی زاگرۆس بەشێوەکی زۆر نالەبار هەڵکەوتون و کۆنترۆڵ کردنیان بە تەنکنەلۆژیای ئەم سەردەمەشەوە، سەر ئێشەیە. بەڵام ئەگەر زنجیرە چیایەک وەک بازنەی یان نیمچە بازنەی هەڵبکەوێت، بێگومان دەبێتە ڕەحمەت بۆ ئەو گەلەی تێدا دەژی.
بۆ نموونە، سویسرا کە بە شێوازێکی نزیک بازنەیەکی تەواو پێکهاتوە، زۆربەی کات لە ئاشتیدا بووە، لە جەنگە جیهانیەکاندا هەمیشە بێلایەن بوون، کاتێک بلیتزی ئەڵمانی هەموو ئەوروپای خاپور کرد سویسریەکان لە بانکەکانی خۆیاندا قاوەیان دەخواردەوە، وە سویسرا بۆ ماوەی پێنج سەد ساڵە دیموکراسیەکی تەندروست و سەقامگیری هەیە. هۆکارێکی سەرەکی ئەم خۆشگوزەرانیەی سویسرا جوگرافیاکەیەتی، چونکە جوگرایفیا کۆمەڵگە دەگۆرێت و سیاسەتی وڵات هەمیشە بە فلتەری کۆمەڵایەتی و جوگرافیدا دەڕوات.
وڵاتێک وەک روسیا یاخود ئەڵمانیا زۆر دەگمەنە بتونێت بێلایەنی هەڵبژێرێت لە جەنگێکدا بەهۆی جوگرافیاکەیانەوە. ئێران یەکێکە لەو وڵاتانەی کە وەک قەڵایەکی سروشتی وایە و بۆ زۆرینەی مێژوو ئێران توانیویەتی بەرەنگاری هێزە گەورەکان بکات ئەویش بەهۆی ئەو جوگرافیا داخراوەیەوە.
شەری نێوان هۆزە کوردەکان و دوژمنکاری یەکتری دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە دۆڵ و دەشتی چیاکان تەنها دەتوانن کۆمەڵگەیەکی بچوک لەخۆ بگرن و، دوای گەورەبوونی ئەو کۆمەڵگە بەشێکیان لێ جیا بۆتەوە و بەهۆی بەرزی و سەختی چیاکانەوە لێک دابراون هەم لە ڕوی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوریەوە، کە وای کردوە چەندین عادات و شێوەزار دروست ببن ئە ئەم دابەش بوونەش شەرعیەتی داوە بە شەڕی نێوانیان.
بەم شێوەیە چیاکان کوردیان دابەش کرد و کردنی بە دوژمنی یەک لە کاتێکدا ئەوان بە باشترین هاورێ ناوی دەبەن تا ئێستاش.
ئەگەر جیاوازی زمانی ئیسپانی و پرتوگالی بکەیت ئەوە زیاتر له سەدا نەوەدیان لەیەک دەچێت و لەیەک تێدەگەن بەڵام و بە دوو زمانی جیاواز لە قەڵەم دراون، بەڵام کوردی کرمانجی و سۆرانی بە ئاسانی لێک تێناگەن و پێویسته زمانی دووەم بەکاربێنن.
پێش دۆزینەوەی نەوت چیاکانی کوردستان تەنها دەیانتوانی بەشی ئەوەنە سەرچاوە بدەنە کوردەکان کە پێبژین، وە ئەو سەرچاوانە بۆ دروستکردنی سوپا و دەوڵەت هەرگیز بەس نەبووە و هەمیشە کورد بە پشتیوانی دەره‌وە جەنگی کردووە تەنانەت لە ئێستاداشدا.
لە ئێستادا ئەزمونی هەرێمی کوردستان ئەوەی دەرخستووە کە نەوت هەرگیز نابێتە هۆی دروستکردنی ئابورییەکی باش بۆ ماوەیەکی درێژ، وە کێشەی ستراتیژیی بۆ ئابوریی و سیاسەت دروست دەکات. هەرچەندە ئەگەر نەوتیش بۆ ماوەزۆر نرخیكی باشێ هەبێت دەبێتە هۆی دروستکردنی دەوڵەتێکی قۆرغکار و گەندەڵ، لەبەرئەوەشە بە بەکارهێنانی بەردەوامی نەوت دەوترێت "نەخۆشی هۆڵەندی".
هەرچەندە چەندین ماددەی کانزای لە کوردستان هەیە بەڵام ئەم ماددانە دەگمەنن نین و لە زۆر شوێن هەیە، وە دەرکرنی ئەم مادانە دیسان بەهۆی جوگرافیای سەختی کوردستانەوە زۆر زیاتر لەوەی تێدەچێت کە لەدەره‌وە بیهێنیت، لە سەردەمی بازرگانی ئازادا هیچ وەبەرهێنەرێک کانزای ناوخۆ بە نرخێکی زۆر زیاتر دەرناهێنێت. بۆیە چیاکانی کوردستان سەرچاوەی باش لە خۆ ناگرن.
لەم سەردەمەدا کە زۆرینەی وڵاتان هەوڵی پێکەوە گرێدانی وڵاتەکانیان دەدەن لە ڕێگەی جادە و بانەوە بەڵام لە کوردستاندا تا ئێستاش سیستمی نەتەوەیی گرێدراوی جادەی نییە، وە گەشتکردن لە سلێمانییە وە بۆ ئەستەنبوڵ یان تاران یان بەغداد هەمان تێچوی یان کەمتری هەیە وەک لەوەی لە سلێمانیەوە بچیت بۆ هەوڵێر، هەم لەڕوی کاتەوە هەم لە ڕوی ماددیەوە.
هەچەندە ئەمە هۆکارێکی سیاسی هەیە بەڵام دروست کردنی ئەم پرۆژەیە زۆر گرانتر و قورسترە وەک لەوەی وڵاتێک ببەستیتەوە بە یەکەوە کە بیابان بێت یا خود دەشتایی، وە هەروەها کوردستان ئەو هێزە ئابورییەی نییە سود لە پرۆژەی لەم شێوەیە ببینێت. ئەمەش وایکردوە کە کوردستانی عێراق ببێتە دوو ناوچە کە بە داخە لە ئێستادا تەنانەت شیوەزاری خوێندنیش جیاکراوەتەوە خەڵکی ئەم دوو ناوچه‌یە شێوازی ژیانیان بەرەو لێک دورکەوتنەوە دەڕوات.
کوردستانی گەورە بە هەمان شێوە دابه‌ش بووە، بۆ نموونە ئەگەر بتەوێت لە شاری هەڵەبجەوە بچێت بۆ پاوە ئەوا نزیکی شەش سەعات و سەد دۆلاری ئەمریک و سنوورێکی نێودەوڵەتی نرخەکەیەتی، تەنانەت لەم سەردەمەشدا! بۆیە هیچ جێی پرسیار نیە بۆ کوردی ئێران و عێراق و تورکیا و سوریا بەو شێوە لێکدابڕاون لە کاتێکدا لە مێژوودا زۆرینەی خەڵک لە کە لە هەمانکاتدا ژیاون لە دەره‌وەی دێهاته‌كه‌ی خۆیان ئاگایان لە هیچی تر نەبووە.
کوردەکان بەبێ ئاگایانە خۆیان خۆستۆتە زندانێکی سروشتیەوە و لە هەموو پێشکەوتنەکانی جیهان لە خۆحەشارداندا بوون، وە زۆرینەی ئەو تەکنەلۆژیایانەی بە جیاکانی زاگرۆس گەیشتون بریتی بووە لە چەک و تفات کە لە ڕێگەی هێزە داگیرکەرەکانەوە گەیشتون، هەر ئەوەندە بووە کورد بۆ جەنگی ناوخۆ بەکاری بێنێت و ئەمە تەنانەت بۆ ئەم سەردەمەش راستە.
ئێمە هەمیشە وا بیر دەکەینەوە کەوا لە هەموو شۆڕشەکانی کورد چیاکان یارمەتی دەرمان بوون، بەڵام هەروەک لە سەره‌وە باسکراوە، چیاکان نە سودی ئابوریی و نە سودی دارایی هەیە، هەرچەندە لە ساتی ڕوبەڕوبونەوەدا چیاکان سودێکی سەربازیان هەیە بەڵام ئەمە بە پێچەوانەشەوە ڕاسته و لە سەردەمی چەکی لێزەر و GPS فرۆکەی سەرودەنگدا چیاکان ئەم سودەیان نەماوە.
زۆربەی شۆڕشەکانی کورد لەگەڵ وەستانی هاریکاری دەرەوە و داخستنی چیاکان شکستیان هێنەوە، وەک ساڵی 1975 یاخود گەڕانەوەی هێزەکانی سەدام حوسەینی دیکتاتۆر دوای ڕاپەڕینی 1991.
چیاکانی کوردستانی تورکیا یەکێکن لە بەرزترین سەخترینەکانی جیهان، بەڵام شۆڕشی کورد لەوێ هەمیشە شكست و ماڵوێرانی بووە.
لە ئێستادا پارتی کرێکارانی کوردستان هیچ بەرگرییەکی پێناکرێت و تەنانەت یەک مەتر لە چیاکانی تورکیاى کۆنتڕۆڵ نەکردووە. یان شۆڕشی کورد لە ئێران کە هەمان چارەنوسی هەبووە.
بەڵام رۆژاڤا کە هیچ چیایەکی ئەوتۆی نییە و زۆرینەی دەشت و گردۆڵکەیە نەبووەتە هۆی ڕیگری لە دروست بوونی قەوارەیەکی کوردی لە رۆژاڤا، گۆڕانکاریی لە هاوسەنگی هێز و لاوازبوونی سوریا و هاریکاری دەرەکی هۆکاری سەرەکی دروستبوونی رۆژاڤان، بۆیە بۆمان دەردەکەوێت کە چیاکان ئەو سودەیان نییە و شۆڕشکردن لە چیاکاندا زۆرجار خۆ دورخستنەوەیە و هیچیتر.
هەروەها چیاکانی زاگرۆس بونەتە سنوری چەندین ئیمپراتۆریەت لە ڕابردوودا و زلهێز لە ئێستادا، بۆیە ئەو جوگرافیایەی کورد تێدا دەژی ئەگەر بمانەوێت بە ئاشتی و سەقامگیری حوکم بکرێت پێویستە بکەوێتە ژێر هەژمونی تورکیا و ئێران. چونکە ئەمە پێویستیە جیۆپۆلەتیکیە بۆ ئەو دوو دەوڵەتە.
تورکیا هەرگیز لە بەکارهێنانی هێز سڵی نەکردۆتەوە لە کوردستانی سوریا و عێراقدا و ئێرانیش بە هەمان شێوە.
بۆیە پێویستە کوردستان پرۆژەیەکی دەستپێبکات بکات بۆ پێگەیاندنی دیپلۆمات و سیاسی و زانای گەورە بۆ پاراستنی کورد و کوردستان، چونکە بەره‌نگاربوونەوە و شۆڕشی چیاکان هەمیشە بونەتە هۆی ماڵوێرانی بۆ کوردستان، ئەگەر بیر لەو قوربانیانە بکرێتەوە کورد داوێتی بۆ سەربەخۆی لە هەر چوارد پارچەکە، ئەوا بۆمان دەرئەکەوێت ئەم ستراتیژیە هەڵەیە و سەرکەتوو نابێت.
هه‌ر چیاکان بوونە هۆی ئەوەی کورد ببێتە یەکێک لە گەورەترین ئەو نەتەوانەی کە تا ئێستاش دەوڵەتیان نییە، چیاکان دۆستی کورد نین بەڵکو تاکە په‌ناى کورد بووە بۆ ئەوەی خۆی بپارێزێت وە بە تاکە دۆست ناویان بردووە.
