به‌شى (٣)
ئەوەی ئەمریکا وەک هۆکاری سەرەکی بۆ ململانێی نێوان خۆی و چین ئاماژەی پێدەکات لە ئێستادا، بریتییە لە نا دادپەروەریی بازرگانی نێوان هەردوو دەوڵەت، هەروەها دزینی خاوەندارێتی فکری ئەمریکی لە لایەن چینەوە.
بەپێى نووسینگەی ئەمریکی بۆ ئامار قەبارەی بازرگانی نێوان هەردوو دەوڵەت لە ساڵی ٢٠١٨ گەیشتووەتە ٦٦٠ ملیار دۆلار، چین نزیکەی بایی ٥٤٠ ملیار شمەکی بە ئەمریکا فرۆشتووە، لە بەرامبەردا ئەمریکا بایی ١٢٠ ملیار شمەکی بە چین فڕۆشتووە، واتە کورتهێنانی ئەمریکا لەو مامەڵە بازرگانییە دەگاتە ٤٢٠ ملیار دۆلار.
ئەم کورتهێنانەی ئەمریکا لە مامەڵەی بازرگانی لەگەڵ چین، نوێ نییە، بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٨٦ ئەم کورتهێنانە دەست پێدەکات، بەڵام لە سەدەی ٢١ەوە ئەم کورتهێنانە ساڵ بە ساڵ زیاتر دەبێت.
ئەمەش چەندین هۆکاری هەیە، لەوانە بەهای دراوی ئەمریکی لە هی چینی بەرزترە، ئەمریکییەک بە دۆلارەوە بە ئاسانی دەتوانێت شمەک لە چین بکرێت، چینیەک بە (یوان)ەوە بە قورسی و گرانی دەتوانێت شمەک لە ئەمریکا بکڕێت.
هەر بۆیە ترەمپ چەندین جارە چین بەوە تۆمەتبار دەکات کە یاری بە بەهای دراو دەکات چین بە مەبەست بەهای دراوەکەی نزم دەکات، تا زۆرترین وڵات بتوانن بە ئاسانی شمەکی لێ بکڕن.
هەروەها دەستی کار لە چین هەرزانترە، بەرهەمهێنان کەمتری تێدەچێت، جگە لەوەی ژمارەی دەستی کار لە چین زۆر زیاترە لە هی ئەمریکا.
بۆیە ئەمریکا ناتوانێت رکابەری لەگەڵ چین بکات لەو ڕووەوە، هەر بۆیە پەنای بردە سەر زیاد کردنی رسوماتی گومرگی لەسەر شمەکی چینی، بە چەند قۆناغێک ترەمپ زیاد لە ٢٠٠ ملیار دۆلاری وەک باج خستە سەر شمەکی چینی، بۆ ئەوەی ئەو کورتهێنانەی ئەمریکا لەو مامەڵە بازرگانییە کەم بکاتەوە، چین لە بەرامبەردا بە زیادکردنی باج بۆ سەر شمەکی ئەمریکی وەڵامی دایەوە.
ئەم جەنگە بازرگانییە بە پێی بەشێک لە ئابوریناسان، زیانی بۆ هەردوولا و لەوانەیە بۆ کۆی جیهانیش هەبێت، لە ڕووییەکەوە لەبەرئەوەی چین لەو مامەڵە بازرگانییەدا زیاتر دەفرۆشێت، و گەورەترین و سەرەکیترین بازار لە جیهاندا بۆ چین بریتییە لە بازاڕی ئەمریکا، ئەوا زیادکردنی باج، زیانەکەی زیاتر بۆ چینە، بەڵام لە بەرامبەردا، ئەو خەڵکەی کە هەژارن لە ئەمریکا هەروەها ئەوانەی لە کەرتی کشتوکاڵی ئەمریکا کار دەکەن، زیانی گەورەیان بەردەکەوێت، چونکە کەرتی کشتوکاڵی ئەمریکا (بە تایبەت لۆبیا) بەشێکی گەورەی بەرهەمەکی بە چین دەفرۆشێت، هەروەها هەژارانی ئەمریکا دەتوانن شمەکی چینی بکڕن چونکە هەرزانە، نەک شمەکی ئەمریکی و ئەوروپی، یاخود کەرتی پیشەسازی دروستکردنی فرۆکەی بازرگانی، کە گەورەترین بەشی هەناردەی ئەمریکا پێکدەهێنێت بۆ چین، تووشی زیانی گەورە دەبن.
جگە لەوەی بەردەوامی ئەم جەنگە بازرگانییە دەبێتە هۆکاری بێ کاری سەدان هەزار و بەڵکو ملیۆنان کەس لە هەردوو دەوڵەت، لەگەڵ ئیفلاسکردنی چەندین کۆمپانیای ئەمریکی و چینی.
لە لایەکی ترەوە، ئەمریکا وەک سیاسەت و وەک ئابووریی لیبراڵە، ئەمەش واتە حکومەت توانای نییە ئابووری کۆنترۆڵ بکات و ئاڕاستەی بکات، بۆیە ئەگەر هەیە کۆمپانیا و بازرگانە ئەمریکیەکان فشار بکەنە سەر حکومەت و لەوانەشە بتوانن لە ڕێگەی دەنگدانەوە ترەمپ لاببەن و کۆتایی بەو جەنگە بازرگانییە بێنن، بەڵام لە چین حیزبی شیوعی حوکم دەکات و کەمترین دەرەفەت هەیە بۆ ئازادیی و ڕادەڕبڕین و ناڕەزایەتی، بۆیە دەکرێت چین فشاری ناوخۆی کەمتر لەسەر بێت وەک لە ئەمریکا، بۆیە لەم ڕووەوە جەنگی بازرگانی بۆ چین ئاسانترە وەک دەوڵەتێکی ستەمکار کە تیایدا کۆمەڵگە مافی ناڕەزایەتی نییە.
هەر بۆیە ماوەی پێشوو هەردوو حکومەت گەڕانەوە بۆ دانوستان لەوبارەیەوە، بەپێی لێدوانەکانی ترەمپ بێت، ئەوا ئەمریکا لە دانوستانەکاندا سەرکەوتوو بووە و چین ڕازیی بووە بەوەی لە ماوەی دوو ساڵی داهاتوو، بە بڕی ٢٠٠ ملیار دۆلار شمەکی زیاتر لە ئەمریکا بکڕێت و ئیتر چین وریاتر مامەڵە لەگەڵ پرسی دزینی خاوەندارێتی فکری و داهێنانی ئەمریکا بکات.
کێشەیەکی تری نێوان ئەمریکا و چین بەپێی بۆچوونی ئەمریکا، بریتییە لەوەی چین بە چەندین ڕێگەی سیخۆری و هێرشی ئەلیکترۆنیەوە نهێنی بازرگانی و تەکنەلۆجی و داهێنانی فکری و زانستی ئەمریکا دەدزێت، پاشان چین دەیکاتە بەرهەمی خۆی و دەیفرۆشێت بە نرخێکی کەمتر لەوەی ئەمریکا، بەمەش ئەمریکا کە داهێنەرەکەیە زیان دەکات و چین کە بیرۆکەکەی دزیوە قازانج دەکات.
هەندێ ڕاپۆرتی ئەمریکی ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەو دزینەی چین، ساڵانە زیانی ٦٠٠ ملیار دۆلار لە ئەمریکا دەدات، جگە لە دروستکردنی ژمارەیەکی زۆر لە بێکاریی.
بێگومان چین ئەو تۆمەتانە ڕەت دەکاتەوە، بۆ نموونە باڵوێزی چینی لە مۆریتانیا، لە وتارێکیدا ئاماژە بەوە دەکات کە چین ساڵانە ٣٠٠ ملیار دۆلار تەرخان دەکات بۆ توێژینەوەی زانستی، دەڵێت ئیتر چ پێویست دەکات گومان لە پێشکەوتن و داهێنانەکانمان بکرێت.
هەروەها دەڵێت بۆ نموونە کۆمپانیایی هواوی کە لە جیهاندا ١٨٠ هەزار کارمەندی هەیە، لە ٤٥٪ ئەو ژمارەیە خەریکی توێژینەوە و پەرەپێدانن، هەروەها لە ١٥٪ی داهاتی هواوی تەرخانە بۆ توێژینەوە و گەشەپێدانی زیاتر، کە لە پلاندا هەیە هواوی لە ئایندەدا ساڵانە ٢٠ ملیار دۆلار تەرخان بکات بۆ توێژینەوە و پەرەپێدانی زیاتر، دەڵێت ئایا دەکرێت ئەمە هەمووی دەرئەنجامی دزی بێت؟!
هەستکردن بە مەترسی چین و تەرکیز کردنە سەر ململانێی چین لە لایەن ئەمریکاوە، لە سەردەمی ترەمپ گەیشتە تروپک، لە سەردەمی جۆرج بۆش باس کرا، بەڵام بەهۆی سەرقاڵبوونی ئەو کاتی ئەمریکا بە جەنگەکانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەرەفەت نەبوو بە تەواوی تەرکیز بکرێتە سەر چین، پاشان لە سەردەمی ئۆباما دەستەواژەی ئاوڕدانەوە یا چوون بەرەو ئاسیا بە ڕوونی باسکرا لە لایەن ئۆباما، وەک ئاماژەیەک بەوەی کە پێویستە ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بکشێتەوە و زیاتر تەرکیز بکاتە سەر ئاسیا، واتە چین.
ئۆباما لەو بارەیەوە چەندین ڕێکەوتنامە و بەیاننامەی هاوبەشی لەگەڵ چین لە بواری ئابوریی و ستراتیژیی پێکهێنا، لە سەردەمی ئۆباما گفتوگۆ و ڕێکەوتنامە و هەوڵی لەیەکتێگەیشتن لە نێوان هەردوو دەوڵەت لە ئاستێکی زۆر بەرز بوو.
بەڵام لەسەردەمی ترەمپ، پەیوەندی نێوان ئەمریکا و چین هەڵچوونێکی گەورەی بە خۆیەوە بینی، تا گەیشتە ڕوودانی ئەوەی پێی دەڵێن جەنگی بازرگانیی، ئەمەش هۆکاری هەیە: چونکە ترەمپ پێش هەموو شت، کەسێکی بازرگانییە و عەقڵی ئەو لە سیاسەتدا، عەقڵێکی زیاتر بازرگانی و ئابووریە، هەروەها بوونی کەسایەتییەکی کاریگەر لەگەڵ ترەمپ هەر لەسەردەمی بانگەشەی هەڵبژاردنی سەرۆکایەیەتی ترمپەوە، ئەو کەسەش (پیتەر ناڤرۆ)یە.
ناڤرۆ مامۆستای زانکۆ ونووسەرێکی سیاسی و ئابووری ئەمریکیە، لە کەسە هەرە توندەکانە بەرامبەر بە چین و هەژموونی ئابووری چین، لەو بارەیەوە دوو کتێبی نووسیوە (The Coming China Wars) و(Death By China) کە تیایدا ئاماژە بە مەترسی ئابووری و سیاسەتی چین دەکات و وەک هەڕەشەیەکی سەرەکی بۆ سەر هەژموونی ئەمریکا لە جیهاندا دەیبینێت.
ناڤرۆ زۆر دەمێکە داوای ئەوە دەکات کە باج بەرز بکرێتەوە لەسەر شمەکی چینی، لای ئەو، ئەو جەنگە بازرگانیە یەکێکە لە چارەسەرە کاریگەرەکان.
ناڤرۆ هەر لە ساڵانی هەشتاکان، ئەو کاتەی ئەمریکا ترسی لە گەشەی ئابووری یابان هەیە بەوەی پێش ئەمریکا بداتەوە، داوا دەکات باجی زۆر بخرێتە سەر شمەکی یابانی. ترەمپ پێش بوونی بە سەرۆک ئەم کەسە دەناسێت و سەرسامی نووسین و فکرەکانی دەبێت، هەر بۆیە دەیکات بە ڕاوێژکاری ئابووری خۆی و لە ئێستاشدا بەرێوبەری ئۆفیسی سیاسەتی بازرگانی و پیشەسازیە لە کۆشکی سپی. وەک باس دەکرێت، ناڤرۆ تیۆریست و بیرمەندی جەنگی بازرگانی نێوان ئەمریکا و چینە لە ئێستادا.
بێ گومان هۆکاری سەرەکیش بریتییە لەو گەشەکردنە گەورەیەیی ئابووری چین وپلانەکانی چینە بۆ ئایندە کە وا دەبینرێت بە نیازە شوێنی ئەمریکا لەق بکات، هەرچەن چنییەکان هەمیشە دەڵێن ئێمە مەبەستمان ئەوە نییە ببینە تاک جەمسەری جیهان و ناشمانەوێت ململانێی جەمسەرەکان درووست بکەین.
