كورداندن و كورتكردنەوە ـ محه‌مه‌د نوری
دەتوانێت بیكات ؟
كازمی چۆن باسی عێراق و كورد و تاڵەبانی و ئیسلام و هۆشیار زێباری و دیموكراسی دەكات؟
چۆن باسی كافكا و سارتەر دەكات؟
سەیران كچە كوردێكی منداڵ بۆ خنكا؟
موستەفا كازمی ساڵی ٢٠١٢ كتێبێك بڵاودەكاتەوە بە ناوی مەسەلەی عێراق، لەو كتێبەدا بە وردی باسی كێشەی عێراق دەكات و كۆمەڵێك چارەسەر بۆ تێپەڕاندنی ئەو كێشانە دەخاتەروو.
كازمی لەم كتێبەدایە جگە لەوەی وەك رۆژنامەنوسێكی سیاسی دەنوسێت، بەڵام لە كاتی خوێندنەوەیدا هەستدەكەیت ئەم پیاوە كەسێكی خوێندەوار و ئاگاداری وردی تاكی عێراقییە.
لێرەدا خاڵە گرنگەكانی ناو كتێبەكە دەنوسمەوە:
١- لە ساڵی ١٩٤٨وە زۆرینەی دەوڵەتە عەرەبییەكان كێشەی فەڵستینیان كردوە بە شەمعەیەك و كێشەكانی خۆیان پێیدا هەڵواسیوە، لە كاتێكدا نەیانتوانیوە یەك بست لە خاكەكەی رزگار بكەن، سەردەمی دروشمی گەورە بەسەرچوو، خەڵك بوژانەوەی ئابوری و دیموكراسیی دەوێت.
٢- دیموكراسی و ئازادی و مافە كۆمەڵایەتییەكان پێكەوەن و بەش ناكرێت، دادی كۆمەڵایەتی لە سیستەمێكی دڕندە و ستەمگەردا نایەتەدی.
٣- هەڵەی گەورەی نەبوونی متمانە دەگەڕێتەوە بۆ ڕێنەدان بەوەی هاوڵاتیان و رۆژنامەنوسان و چالاكەوانەكان داوای مافی خۆیان بكەن، نەبوونی خۆپیشاندان و گوێ نەگرتن لە ڕای ئازاد كارەساتە، هۆكارەكەشی ئەوەیە: كە دەسەڵاتداران لەم ناوچەیەدا لایان وایە هەڵە ناكەن و لە سەروو هەموو شتێكەوەن، خۆیان داناوە قەت نەمرن بۆیە وازناهێنن.
٤- شێوازی بەڕێوەبردنی تەندروستی و پەروردە و هاوكاری و پەرەپێدانی خێزانیی و یاسای خانەنشینی دەبێت دەستكاریی بنەڕەتی بكرێت، كەرامەتی مرۆڤ لە عێراقدا پێشێلكراوە.
٥- گواستنەوەی عێراق لە دیكتاتۆریەتەوە بۆ سیستەمێكی دروست و دیموكراسیی كاتی دەوێت بەڵام ئەستەمیش نییە، عێراقێكی یەكگرتوو و دوور لە گەندەڵی و دزینی سیاسیی هاوكار دەبێت بۆ ئایندەیەكی باش،عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە بەڵام هەژارە لە بەڕێوەبردندا،عێراق دەبێت خۆی بڕیاردەری خۆی بێت ئەوكاتە هەنگاوی گەورە دەنرێت.
٦- ئەم گەشبینیە بۆ چاكردنی دۆخی عێراق رونادات ئەگەر عێراقییەكان لەم دەستە سیاسییەی كە لە دوای ٢٠٠٣ عێراق بەڕیوەدەبەن نەجاتیان نەبێت، چونكە ئەم دەستەی دوای ڕوخاندنی سەدام حكوم دەكەن هەمان بیركردنەوەی سەدامیان هەیە لەپێناو دەسەڵاتی خۆیان و بنەماڵە و عەشیرەتەكەیاندا كار دەكەن نەك لە پێناو دەوڵەتێكی بەهێزی خۆشگوزەران.
٧- دیموكراسیەت ڕاستییەكە نەك رۆشنبریییەكی ساختە، پرۆسەیەكی شارستانییە و دەبێت پێیدا تێپەڕبین.
٨- خودا بە گەورەیی خۆی مرۆڤی ئازاد دروستكردوە، بەڵام زۆر لە سیستەم و ئایدلۆژییەكان ئەم ئازادییەی لێوەردەگرن، مرۆڤ خۆشی بەرپرسە لە بچوكردنەوەی خۆی
٩- هیچ شتێك قافڵەی گەنجان راناگرێت، درەنگ و زوو كەوتوە، گۆڕانكاریی هەر دەكەن ئەگەر ئەوەندە فەرامۆش بكرێن.
١٠- لەسەردەمی پێغەمبەری موسڵمانان كە نێردراوی خودا بوو، خەڵك بێ ترس و سڵمینەوە و شەرم دەچوون گفتوگۆیان لەگەڵ دەكرد، سەیرم لێدێت ئێستا خەڵك لە دەسەڵاتدارەكان بترسن و بسڵمێنەوە لێیان.
١١- باڵندە رەنگاوڕەنگەكانی بۆ جوانی دەیانخەینە ناو قەفەز، زۆرینەیان فڕینیان بیرچووەتەوە، بۆیە كە ئازادییان بكەیت ناتوانن زۆربفڕن، ئێمەش وامان لێهاتوە چەندین دەیەیە لەژێر سایەی دیكتاتۆرییەتداین، بۆیە پێویستمان بە چاكسازیی هەیە، هیچ چاكسازییەك بێ ئازادی و دیموكراسی ڕوونادات.
١٢- تایفییەت جۆرێكە لە خۆدزینەوە لە بەرپرسیارێتی و ڕاكردنە لە رووبەربوونەوەی كێشەكان و ڕاكردنە لە پێشكەوتن، هەموو دیموكراسییەك دژی تایفیەتە هەموو تایفەیەتێك دۆخێكی ناتەندروستە و دیكتاتۆریەت دروستدەكات، كۆتاییهێنان بە تایفیەت لە عێراق دەستپێكە بۆ هەنگاوی باشبوون و چاكردن و گۆڕانكاریی.
١٣- هەموو دیموكراسییەك لەگەڵ سادەیی بەرپرس و دەسەڵاتداردا دروست دەبێت، باوەڕبوون بە دیموكراسییەت بە كردارە نەك بە قسە، دیموكراسییەت باوڕبوونی تەواوە بە ئازادییەكان.
١٤- بەكارهێنانی تایفەیەت لە لایەن هەندێك لە دەستەی سیاسیی لە عێراق تەنها بۆ روتكردنەوە و دزینی سامانە.
١٥- ئەو هێزە ئیسلامییانەی كە دەڵێن دیموكراسیی بەرهەمی ڕۆژئاوایە و نامانەوێت، ئەوە سوكایەتی بەخۆیان دەكەن، دین هیچ كات بەربەست نەبوە لە بەردەم ئازادی و مافی مرۆڤ و بە كەرامەت ژیانی خەڵك.
١٦- بەپێی ئەزمونی خۆم زۆر كەس لەوانەی كە دژی ڕۆژئاوا قسەیان كردوە، ئەو كەسانە بوون كە لە ئەوروپا وەك پەنابەری سیاسیی ژیاون و مافیان پێدراوە و خۆش ژیاوون، كەچی بەربوونەتە گیانی رۆژئاوا.
١٧- ئایا دەتوانین واز لە كەلتوری دەوڵەمەندی كانت و هیگڵ و دیكارت و گۆتە و شیلر و بتهۆڤن و نیوتن و شوپان و باخ و برۆست وكافكا و سارتەر بهێنن؟ نەخێر.
١٨- هیچ كات ئیسلام رێگر نەبووە لە ماف و ئازادیی و ژیان باشی خەڵك .
١٩- سیاسەت كچی مێژووە، مێژوو كوڕی جوگرافیایە، جوگرافیاش ناگۆڕێت، ئێمە لە عێراق دەبێت ڕابێین كە بەیەكەوە بگونجین بەیەكەوە باشی بكەین، هەر شوێنێك لە عێراق باش بێت كاریگەری باشی بۆ سەر بەشەكانی تر دەبێت، دەبێت داهات و ژیان لە ناو خۆماندا بەش بكەین.
٢٠- من قسەكەی ساموێل جونسون دەهێنمەوە كە دەڵێت: نیشتیمانپەروەریی پەناگەی درۆزنەكانە، بۆیە بە ناوی نیشیتیمانپەروەرییەوە گەندەڵی گەورە كرا لەم وڵاتە.
٢١- لە مێژووی هاوچەرخدا هیچ ڕووداوێك نادۆزیتەوە كە هاوشانی ئەو ستەم و زوڵمە بێت كە سەدام بە ناوی پاراستنی عێراقەوە لە كوردیی كردووە، سەدام بە كیمابارانكردنی هەڵەبجە و ئەنفالكردنی كورد، تەنها كۆمەڵكوژیی ئەنجام نەدا بەڵكو ویستی بوونی كورد بكوژێنێتەوە. دیكتاتۆریەتی عێراق كارەساتی گەورەی بەسەر كورددا هێنا كە كاتێتی ببنە وانەیەك بۆ نەوەكانی ئایندە كە دیكتاتۆریەت مرۆڤایەتی لەناودەبات.
٢٢- لە ساڵی ١٩٨٨ كە ڕامانكرد لەهەڵمەتی ئەنفال، ئەوكاتە تەمەنم ١٩ساڵ بوو كچێكی منداڵكارم بە ناوی سەیران بە باوەش هەڵگرتبوو، كە لە ڕوباری شین پەڕینەوە شەپۆلەكان ئەوەندە بەهێزبوون كچەكە لەدەستم كەوتە خوارەوە، نەمانتوانی بیگرینەوە لەناو شەپۆلی روبارەكەدا ونبوو و خنكا، ئێستاش وێنەی سەیران لە یادەوەریمدایە، سەیران قوربانی دەستی ستەمی بەعس بوو.
٢٣- كاتی پێداچونەوەیە بەكۆی سیستەمی بەڕێوەبردن و ئابوری و پەیوەندی هەرێم و بەغدا و لامەركەزیەت لە عێراق.
٢٤- كەس گومانی لە توانایی تاڵەبانی نییە، ئەو پیاوێكی سیاسیی وردە و دەزانێت چۆن سەروەری و مانای عێراق بپارێزێت، پیاوێكیشە باوەڕی تەواوی بە دیموكراسی و ژیانی ئازاد هەیە، بۆیە تاڵەبانی توانیوێتی بە باشی هاوسەنگی عێراق ڕابگرێت، باوەڕی بە پێكەوەژیان هەیە.
٢٥- هوشیار زێباری پیاوێكی دیبلۆماسیی وردە، لە دوای روخاندنی سەدام توانی دووبارە بە شێوەیەكی تەواو هاوچەرخ بونیادی پەیوەندییەكانی عێراق بكاتەوە، رێز بۆ پێگەی عێراق بگەڕێنێتەوە. بۆیە دانانی وەزیرێكی كورد لە پۆستی وەزیری دەرەوە كارێكی دروستە بۆ تێكشكاندنی ئەو هەوڵانەی دەیانەوێت یەكڕیزی عێراق تێكبدەن.
٢٦- هیچ سەركردەیەكی كورد و عەرەب باسی جیابوونەوەی نەكردوە، هەمووان دەیانەوێت عێراقێكی یەكگرتوو بونیاد بنرێت.
ئەم كتێبە ساڵی ٢٠١٢ نوسراوە، گەلێك بابەتی گرنگتری تێیدایە كە شایەنی خوێندنەوەیە، بەتایبەت سیاسییەك بەو شێوەیە ئاگاداری فیكر و دین و مێژوو بێت سەیرە.
بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا كازمی ئەم بیركردنەوە سیاسیانەی كە پێشتر هەیبووە دەتوانێت لە زەمینی واقع كە خۆی ئێستا سەرۆك وەزیرانە جێبەجێى بكات ؟
