بەڕێوبەرەکانی نەوت و جەنگ
لە نەوەدەکانی سەدەی ڕابردووەوە تا سەرەتای سەدەی بیست و یەکەم، دەستەیەک لە بەڕێوەبەرانی کۆمپانیاکانی نەوت لە ئەمریکادا، کە بەباڵی هەڵۆکان ناسرابوون، ئیدارەی سیاسی ئەمریکایان گرتەدەست.
جۆرج بوش، سەرۆکی کۆمپانیای هارکن ئەنارجی کۆرپۆریشەن بووە سەرۆکی ئەمریکا.
کۆندالیزا ڕایس، بەڕێوەبەری تەنفیزی کۆمپانیای شیڤرۆن بوو، کرایە ڕاوێژکاری ئەمنی قەومی و دواتر وەزیری دەرەوەی ئەمریکا.
دیک چینی، سەرۆکی کۆمپانیای هالیپرتۆن بوو، لە سەردەمی بوشی باوکدا بووە وەزیری بەرگریی. لە ئیدارەکەی بوشی کوڕیشدا جێگری سەرۆکی ئەمریکا بوو.
کاتلین کوپەر، بەڕێوەبەری وزە لە ئیکسۆن مۆبایل، کرایە وەزیر و لێپرسراوی ئابوریی و بازرگانی ئەمریکا.
هەردوو بەڕێوبەر و لێپرسراوی یونیکال، کە بە ڕەچەڵەک ئەفغانی بوون (حامید کەرەزای) و (زەڵمای خەلیلزاد) یەکەمیان کرایە سەرۆکی ئەفغانستان و دووەمیان باڵوێزی ئەمریکا لە عێراق.
دواتر لە ساڵی ٢٠٠٥ دا کۆمپانیای یونیکاڵ و شیڤرۆن یەکیان گرت، شیڤرۆن هەموو پشکەکانی یونیکاڵیان کڕیەوە.
کە خەلیلزاد هات
بەر لە داگیرکردنی عێراق و دانانی زەڵمای خەلیلزاد وەک باڵوێزی ئەمریکا لە بەغدا. خەلیلزاد نێردەی کەسی سەرۆکی ئەمریکا بوو بۆ ئاشتکردنەوەی لایەنە ناکۆکەکانی ئۆپۆزسیۆنی عێراق و نێوەندگیری پارتی و یەکێتی، پەیوەندی بە سەرۆکی حیزبەکانەوە هەبوو، سەرپەرشتی کۆبوونەوەکانی لەندەن و سەڵاحەدینی دەکرد، هەر لە پاش دروستبوونی ئەو پەیوەندییە بە تایبەتی بە کوردەکانەوە، هاندەری دەرهێنانی نەوتی کورد بوو، لە ٢٠٠٢ دا بەر لە کەوتنی کۆمارەکەی سەدام، لە سەردەمی حکومەتەکەی سلێمانی د.بەرهەم ساڵحدا بۆ یەکەمجار لە مێژوودا کورد نەوتی لە تەقتەق دەرهێنا و ڕێککەوتنیان لەگەڵ کۆمپانیای جەنەڵی تورکیدا کرد.
بیرە نەوتەکانی هەرێمی کوردستان
لە 99%ی ئەو بیرانەی هەرێم لە ٢٠٠٣ بە دواوە نەوتیان لێدەرهێنان، دۆزراوە نەبوون، پێشتر دەوڵەتی عێراق هەر ٥٥ بیرەکەی دەستنیشان کردبوو، وەک یەدەگی نەوتی عێراق هەژمار دەکران بەڵام بەهۆی پێویست نەبوون و ئاڵۆزی بەستنەوەیان بە هێڵی بۆری گواستنەوەوە بەکارنەدەهێنران، گرنگترینیان كێڵگەکانی تەقتەق، شێخان، کۆرمۆر، خورمەڵە، تاوکێ، سەرقەڵا، دەمیرداغ بوون.
یاسای نەوت و غاز
لە پاش پەسەندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراقەوە ٢٠٠٥، کە تیایدا هاتووە سامان و نەوتی عێراق دەبێت بە یەکسانی دابەش بکرێت بەسەر هاوڵاتیاندا، عێراقییەکان لێ ی سوودمەندبن بە لەبه‌رچاوگرتنی بەشی پترۆدۆلاری ئەو ناوچانەی بیرە نەوتەکان دەکەونە پارێزگاکانیانەوە، لەوکاتەوە بەغدا و هەرێم نەیانتوانیووە بەپێی ئەو دەستوورە یاسایەکی هاوبەش لە نێوانیاندا پەسەند بکەن، تاوەکو ئێستا پەسەندکردنی ئەو پرۆژە یاسایەی لە ٢٠٠٦وە دراوە بە پارلەمانی بەغدا تێنەپەڕینراوە.
پارلەمانی هەرێمی کوردستان بەبێ دەرچوونی یاساکەی بەغدا، لە هەولێرەوە یاسای نەوت و غازی لای خۆیەوە تێپەڕاند، پارلەمانی هەرێم، حکومەتی دەستکراوە کرد لە دەرهێنان و گواستنەوە و فرۆشتنی نەوت و غازی هەرێم بەبێ گەڕانەوە بۆ بەغدا، خۆیان بڕیاریاندا بە ڕاکێشانی بۆریەک بە ناو بیرە سەرەکییەکانی هەرێمدا بۆ گواستنەوەی نەوت بەرەو تورکیا و بەستنەوەی بە بۆرییە عێراقییەکەی تورکیاوە تا بەندەری جه‌یهان.
جەنگی بۆرییەکان
بە پشتیوانی و ئامادەبوونی خەلیلزاد، لە ٢٠٠٧ دا ، کوردەکان ( مام جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی) ئاهەنگی بۆرییە کوردییەکەیان گێڕا، خەلیلزاد (کە لە دوایی ماوەی باڵوێزبوونەکەی ڕۆڵی ڕاوێژکاری سەرۆکی هەرێم دەبینێت) گوتی: ئەمە دووەم گەورەترین دەستکەوتە لە پاش تێپەڕاندنی دەستووری عێراق.
هەر لەپاش ئەوە، وەزارەتی سامانە سروشتیەکان نەخشەی نەوتی هەرێمی بۆ بازاڕی نەوتی جیهانی پێشنیازکرد، داوەتی کۆمپانیاکانی دەرەوەی کرد وەبەرهێنان لە نەوتەکەیدا بکەن، تاوەکو تەواوبوونی بۆریەکەی هەرێم لە ٢٠١٣ دا بە فەرمی نەوتی هەرێم لە بازاڕەکانی جیهاندا نەناسێنرا.
لەگەڵ تەواوبوونی بۆریەکەشدا، داعش هێرشیکردە سەر ئەو ناوچانانەی بۆریە عێراقییەکەی پێدا تێدەپەڕی لە کەرکوکەوە تاوەکو موسڵ و سنجار، بە تەواوی بۆری هەناردەی نەوتی عێراقی بەرەو تورکیا پەکی کەوت.
حکومەتی بەغدا لەبەر پێویستی بە هەناردەی نەوت و دۆخی جەنگی داعشدا، ڕێگەی دا بە هەرێم کیڵگەکانی (ئاڤانا، باباگوڕگوڕ، خەباز، بای حەسەن) لە کەرکوکەوە ببەستنەوە بە هێڵی تەقتەق - خورمەڵەی کوردییەوە و هەناردەی نەوت بە بۆریەکەی کورددا بکەن بەرەو بەندەری جه‌یهان.
بۆ یەکەمجاربوو لە مێژوودا کورد دەستی بگات بە نەوتی کەرکوک و بە خۆشی هەناردەی دەرەوەی بکات، ئەمەش غروری سیاسیەیکانی کوردی بەرزکردەوە کە دەتوانن لە ڕێگای ئەو بۆری و نەوتەوە دەوڵەتی نەوتی کوردی دروستبکەن.
بڕیاریاندا ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆی ئەنجام بدەن لە ٢٠١٧ دا بەڵام لە تەقدیری سیاسیاندا (کە لەسەر بۆچوونی خەلیلزاد هەڵسەنگاندنی بۆکرابوو) شکستیانهێنا، بووە هۆی لەدەستدانی زۆرینەی ئەو ناوچانەی کە بە نەوتەوە خرابوونە سەر هەرێمی كوردستان.
گەڕانەوە بۆ 12%
لە ساڵی ١٩٩١ ەوە، بەپێی ژمارەی دانیشتوان و ڕووبەری جیوگرافی (سێ پارێزگای دهۆک، هەولێر، سلێمانی) و بڕیاری نەوت بەرامبەر خۆراکی ١٩٩٦ بەش و پێگەی کورد لە عێراقدا بە ٪١٢ خەمڵێنراوە.
ئەو بڕە ڕەنگدانەوەی لەسەر ڕەزامەندی و هەڵکردنی گڵۆپی سەوزی دەرەوە هەیە بۆ هەرێم کە بە هەمان ڕێژە مامەڵە لەسەر دەرهێنان و فرۆشتنی نەوتەکەش دەکرێت. بەهەمان شێوە تێڕوانینی 12%ش بۆ مامەڵەی سیاسی دەرەوە بە کوردەوە دەکرێت. ئەگەرچی ئەم ڕێژەیە لە ئاست تەماحی خەلیلزاد و ویستی دەستەڵاتی سیاسی هەرێمدا نییە بەڵام لە ناوەوەی عێراق و دەرەوەشدا قەبارەی ٪١٢ بۆ دانراوە.
دەستکاریکردنی ئەو ڕێژەیە، لە نەوت و سیاسەت و ئابوریی و پێگەی هەرێمدا لە نەهامەتی زیاتر بۆ خەڵکی ناوچەکە و هاوڵاتیانی هەرێم هیچ دەستکەوتێکی تری نەبووە.
فەشەلی خەلیلزاد
لە ماوەی ژیانی سیاسی ئەو پیاوەدا، چ لە ئەفغانستان و چ لە عێراق و هەرێمی کوردستاندا، نەیتوانیووە دەستکەوتێکی هەبێت، کاتێک ئەو نێردەی ئەمریکییەکان بوو بۆ کێشەی ئەفغانی و پێی وابوو بزوتنەوەی تاڵیبان دەکرێت ببنە دۆستی ئەمریکا لە ١٩٩٦ دا. ئەنجامەکەی بە هاوپەیمانی ئوسامە بین لادن (قاعیدە) و تاڵیبانەکان بوو کە لە یانزەی سێپتەمبەردا ئەمریکایان هەژاند.
لە ٢٠٠٢ بە دواوە ئەو بۆ بەرگرتن بە هەژموونی ئێرانییەکان لە ناو عێراقیەکاندابوو، بەڵام لە ماوەی باڵوێزیەکەی ئەودا، ئێران گەورەترین پێگەی لە عێراقدا بۆ دروستبوو، ئەمریکایان هەراسان کرد.
لەسەر ڕاوێژەکانی خەلیلزاد سیاسەتی نەوت و ئابوریی هەرێم و خەڵکەکەی گەورەترین زیانیان کرد کە زیاتر لە هەشت ساڵە پێوەی دەناڵێن، ئەو نە توانی سەرکەوێت بە ئاشتکردنەوەی یەکجاری پارتی و یەکێتی، نە توانی نەوتی هەرێم سەربەخۆ بکات، نە توانی لە یاسایەکی عێراقیدا کورد و بەغدا لەسەر نەوت و کێشەکانی دیکە ڕێکبخات. لەبەرئەوە خەلیلزاد پیاوی شکستەکانی ئەمریکایە لە عێراقدا، بەرلەوەی پیاوی شکستی خۆی بێت.
ئاسەواری شکستەکانی هەتا ئێستەش هۆکاری نەهامەتیەکانی گەلانی عێراق و کوردن.
