به‌گشتی سه‌ده‌كانی ناوه‌راست بۆ ئه‌وروپا به‌ره‌شترین قۆناغه‌كانی مێژووی مرۆڤایه‌تی داده‌نرێت‌و ناونراوه سه‌ده‌كانی تاریكیی، به‌هۆی هاوپه‌یمانێتیی دوانه‌ی ده‌سه‌ڵاتیی سیاسیی- كه‌نیسه‌یی و سه‌پاندنی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا له ئه‌وروپای ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا، زۆربه‌ی مێژوونووسان ماوه‌ی ئه‌م قۆناغه به سه‌ده‌ی پێنج بۆ پانزه‌ی زاینیی داده‌نێن، واته هه‌زار ساڵی خایاند تا كه‌وتنی قوسته‌نتینه له‌سه‌ر ده‌ستی توركه‌كان له ساڵی 1453ز.
سه‌ده‌كانی ناوه‌راست به‌گشتیی سیمایه‌كی ئاینیی دایپۆشیووه‌‌و كه‌نیسه هه‌ژموونی به‌سه‌ر بیركردنه‌وه‌ی خه‌ڵكدا كردبوو، به‌جۆرێك خوێندنه‌وه‌ی كتێبه‌كان هه‌ر ئه‌وان حه‌ڵاڵ‌و حه‌رامیان ده‌كرد، دیارترین خه‌سڵه‌تی ژیانی سیاسیی‌و فیكریی ئه‌و قۆناغه‌ی مێژووی ئه‌وروپا بریتییه له ململانێی نێوان ده‌سه‌ڵاتی دونیایی‌و ئاینیی، له‌كاتێكدا خۆرهه‌ڵات له‌وكاته‌دا ئۆقره‌یی سیاسیی تێدا هه‌بووه‌‌و شارستانیه‌تی ئیسلامیی تێدا به‌رقه‌راربوو، چونكه لوتكه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئیسلامیی كه خه‌لیفه هه‌مان كات خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتی دین‌و دونیاییه هه‌رچه‌نده زیار له خه‌می ژیانی دوارۆژی ئۆمه‌تدایه نه‌ك ژیانی ئه‌م دونیایان.
ئه‌و چالاكیانه‌ی له‌و قۆناغه‌دا ده‌كران‌و له چوارچێوه‌ی په‌یوه‌ندییه گشتییه‌كان حساب ده‌كرێن، زیاتر چالاكیه‌كانی بواری بانگه‌وازی ئاینیی بوون، كاتێك مارتن لۆسه‌ر مه‌زهه‌بی نوێی (پرۆتستانت)ی داهێنا‌و سه‌ركه‌وتوو بوو له قه‌ناعه‌تپێكردنی جه‌ماوه‌رێكی زۆر سه‌باره به سته‌مه‌كانی كه‌نیسه‌ی كاسۆلیكیی‌و راكێشانیان بۆ مه‌زهه‌بی نوێ، له‌وه‌شدا پشتیبه‌ست به كۆمه‌ڵێك له بانگخوازانی پرۆتستانتی كه توانای قه‌ناعه‌تپێكردنیان به‌هێز بووه.
ئه‌و چالاكیانه‌ی له‌م قۆناغه‌دا ده‌كران‌و له چوارچێوه‌ی په‌یوه‌ندییه گشتییه‌كان حساب ده‌كرێن زیاتر چالاكیه‌كانی بواری بانگه‌وازی ئاینیی بوون
پاشان، سه‌رده‌می رێنسانس ده‌ستیپێكرد، رووداوه گه‌وره‌كانی وه‌ك دۆزینه‌وه ئاویی‌و جوگرافییه‌كان‌و داهێنانی چاپخانه كه شۆرشی مه‌عریفه‌‌و گه‌یاندنی به‌رپاكرد روویاندا، قه‌ڵه‌بمبازێكی گه‌وره له ژیانی مرۆڤایه‌تیی روویدا، ته‌واوی بواره‌كانی سیاسیی‌و ئابوریی‌و دینیی‌و هونه‌ریی‌و ئه‌ده‌بیی‌و فه‌لسه‌فیی‌و موزیك‌و میعماری چوونه قۆناغێكی تره‌وه، به‌جۆرێك له وه‌سفكردنی ئه‌م قۆناغه‌دا هیومانیستی ئه‌ڵمانیی ئۆلریچ ڤۆن هوتن ده‌ڵێت:" ئای ئه‌مه چ سه‌ده‌یه‌كه! چه‌ند جوانه ژیان له‌م سه‌رده‌مه‌دا ". ئیدی له رێنسانسه‌وه ئه‌وروپا به‌ته‌واوی بۆری شارستانیه‌ته‌كانی تر له‌وانه‌ش: عه‌ره‌بی ـ ئیسلامیی‌و هیندیی ـ چینیی دایه‌وه‌‌و هه‌موو ئه‌وانی تری خسته پاش خۆی .
هه‌روه‌ها، له‌سه‌رده‌می رێنسانس ئیعترافكردن به شكۆمه‌ندیی مرۆڤ‌و مافی راده‌ربرینی ئازاد ده‌ركه‌وت، كه ده‌كرێ بڵێن شكۆمه‌ندی‌و باڵاده‌ستی شارستانیه‌تی خۆرئاوا به‌رهه‌می ئه‌و ئازادیه‌یه، ئاره‌زووی مرۆڤیش بۆ گه‌ران‌و زانین‌و خۆ سه‌نته‌ریی ده‌ركه‌وت، چینی ناوه‌راست زیادی كرد‌و شۆرشه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ده‌سیپێكرد، هاوكات خوێندنه‌وه‌‌و نوسین‌و رۆژنامه‌گه‌ریی بڵاوبۆوه‌‌و، رایگشتی رۆڵی گه‌وره‌ی په‌یداكرد.
له سه‌رده‌می رێنسانس ئیعترافكردن به شكۆمه‌ندیی مرۆڤ و مافی راده‌ربرینی ئازاد ده‌ركه‌وت كه ده‌كرێ بڵێن باڵاده‌ستی شارستانیه‌تی خۆرئاوا به‌رهه‌می ئه‌و ئازادیه‌یه
سه‌رئه‌نجامی رۆشنگه‌ریی ئازادی ئاینیی‌و دیموكراسیه‌ت گه‌شه‌ی كرد‌و شێوازی سیسته‌می حوكمرانیی‌و ژیانی سیاسیی‌و كۆمه‌ڵایه‌تیی‌و ئابوریی گۆرانكاریی به‌سه‌ردا هات، هاوكاتیش هه‌روه‌ك پێكدادانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان‌و رێچكه ئایدۆلۆژیی‌و سیاسییه‌كان‌و جه‌نگه گه‌وره‌كان سه‌ریهه‌ڵدا له نێو كۆمه‌ڵگه‌‌و له‌نێوان وڵاتاندا، هه‌موو ئه‌وانه‌ش كاریگه‌ری به‌رچاویان هه‌بوو بۆ زیاتر بایه‌خدان به چالاكییه‌كانی ناو چوارچێوه‌ی په‌یوه‌ندییه گشتییه‌كان له‌پێناو به‌دیهێنانی به‌رژه‌وه‌ندیی‌و هه‌ماهه‌نگیی نێوان خه‌ڵك‌و دامه‌زراوه تایبه‌تی‌و حكومییه‌كان‌و كه‌سبكردنی ره‌زامه‌ندیی جه‌ماوه‌ر.
