نــیـاز بــرایـم
پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و ئیسرائیل، کە لە ڕابردوودا ئاڵۆزی زۆری بەخۆوە بینیوە، ئێستا بەهۆی چەندین فاکتەری جیۆپۆلەتیکی و ستراتیژییەوە ڕووبەڕووی قۆناغێکی نوێی گرژی بووەتەوە. دوو لە گرنگترین ئەو فاکتەرانە بریتین لە دۆزینەوە و پەرەپێدانی سەرچاوەکانی گازی سروشتی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست (بە تایبەتی کڵاوەی پۆڵاینی لە قوبرس) و هەژموونی تورکیا لە سووریا. ئەم دۆخە ئەگەری پێکدادانی سەربازی لە نێوان هەردوو وڵاتدا زیاتر کردووە.
١. کڵاوەی پۆڵاینی و گرژییەکان لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست:
- هۆکاری سەرەکی: دەڤەری کڵاوە یا کێڵگەی (Aphrodite)، کە بڕێکی زۆر گازی سروشتی تێدایە، لە ناوچەیەکی دەریایی دایە کە تورکیا بەشێک لە "بەری باشووری قوبرس" بە ناوچەی خۆی دەزانێت و مافی خۆی تێیدا دەبینێت. ئیسرائیل بە هاوکاری کۆماری قوبرس (RoC) دەستی بە پەرەپێدانی ئەم کێڵگەیە کردووە، کە ئەمەش تورکیای تووڕە کردووە.
- قوبرس و ناتۆ: سەرەڕای ئەوەی قوبرس ئەندامی ناتۆ نییە، بەڵام هاوپەیمانێکی نزیکی یەکێتی ئەوروپایە. تورکیا نزیکەی 35,000 سەربازی لە باکووری قوبرس جێگیر کردووە، ئەمەش ئاڵۆزی دۆخەکە زیاتر دەکات.
- سەرچاوەی گاز و بازاڕ: دۆزینەوەی ئەم گازە دەتوانێت کاریگەری لەسەر بازاڕی وزەی ناوچەکە هەبێت و ڕۆڵی تورکیا وەک ڕێڕەوێکی سەرەکی بۆ گواستنەوەی وزە بۆ ئەوروپا کەم بکاتەوە.
- هێڵی گواستنەوەی گاز: ئیسرائیل و قوبرس پلانیان هەیە گازەکە بە ڕێگەیەکی دیکەدا بگەیەننە ئەوروپا، نەک بە تورکیادا، ئەمەش زیاتر تورکیای نیگەران کردووە.
- پۆلیسی دەریایی تورکیا: تورکیا پێشتر هەوڵی داوە ڕێگری لە کەشتییە توێژەرەوەکانی کۆمپانیاکانی Total و ENI بکات لە ساڵانی 2018 و 2020. ئێستا ئەگەری دووبارەبوونەوەی ئەم هەنگاوانە بۆ کەشتییە ئیسرائیلییەکان هەیە.
٢. هەژموونی تورکیا لە سووریا و نیگەرانییەکانی ئیسرائیل:
- ئامانجەکانی تورکیا: تورکیا لە چەندین ئۆپەراسیۆنی سەربازیدا لە باکووری سووریا دەستی وەرداوە، بە ئامانجی پاراستنی سنوورەکانی گوایە لە هێرشەکانی هەسەدە و دروستکردنی ناوچەیەکی ئارام بۆ گەڕانەوەی پەنابەران. ئەمەش بووەتە هۆی دروستبوونی ناوچەیەکی کاریگەریی تورکی لە بەشێکی سووریا.
- نیگەرانییەکانی ئیسرائیل:
- نزیکبوونەوە لە سنووری ئیسرائیل: ئیسرائیل نیگەرانە لە فراوانبوونی هەژموونی تورکیا لە ناوچە نزیکەکانی سنووری ئیسرائیل، بە تایبەت لە ناوچەی جۆلان، کە ئیسرائیل بە بەشێک لە خاکی خۆی دەزانێت.
- پەیوەندی لەگەڵ گرووپە ئیسلامییەکان: ئیسرائیل نیگەرانی هەیە لە پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ هەندێک گرووپی تیرۆریستی ئیسلامی لە سووریا، کە ئیسرائیل بە هەڕەشەیان دەزانێت.
- گۆڕانی هاوسەنگی هێز: هەژموونی تورکیا لە سووریا دەتوانێت هاوسەنگی هێز لە ناوچەکەدا بگۆڕێت و کاریگەری لەسەر بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانی ئیسرائیل هەبێت.
- پێكدادانی بەرژەوەندییەکان: هەردوو وڵات بەرژەوەندیی جیاوازیان لە سووریا هەیە؛ ئیسرائیل دەیەوێت ڕێگری لە فراوانبوونی کاریگەری ئێران و حیزبوڵڵا بکات، لە کاتێکدا تورکیا سەرنجی لەسەر گرووپە کوردییەکان و پاراستنی سنوورەکانیەتی. ئەم جیاوازییە دەتوانێت ببێتە هۆی گرژی.
٣. ڕەفتاری سەربازی هەردوو لا:
- تورکیا:
- فڕۆکەخانەی "گەجە قوبرس" لە باکووری قوبرس بۆ فڕۆکە و بێفڕۆکەوانەکان بەردەوام کراوە.
- مانۆڕی دەریایی "Mavi Vatan" لە مانگی ئایاردا لە نزیک ناوچەی کڵاوەکە ئەنجامدا.
- بەردەوامیدان بە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان لە سووریا.
- ئیسرائیل:
- سیستەمی بەرگری دژە-مووشەکی "Iron Dome" و "Barak 8" لە کەشتییە سەربازییەکانی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست جێگیر کردووە.
- ڕێککەوتنی هاوبەشی هەواڵگری لەگەڵ قوبرس و یۆنان لە مانگی حوزەیراندا واژۆ کرد.
- بەردەوامیدان بە هێرشە ئاسمانییەکان بۆ سەر پێگە ئێرانی و حیزبوڵڵاکان لە سووریا.
٤. سیناریۆکانی شەڕ:
- گرژی دەریایی: ئەگەر تورکیا هەوڵی پاراستنی "کەشتییە توێژەرەوەکانی" خۆی لە ناوچەکە بدات و ئیسرائیل بە "کەشتییە جێگیرکراوەکانی" وەڵامی بداتەوە، ئەگەری پێکدادانی بچووک هەیە کە دەتوانێت گەشە بکات بۆ شەڕێکی ئاسمانی.
- بڵاوبوونەوە بۆ قوبرس: ئەگەر تورکیا هێرش بکاتە سەر کەشتییە ئیسرائیلییەکان لە ناوچەی قوبرس، ئیسرائیل دەتوانێت بە فڕۆکەی F-35 هێرش بکاتە سەر بنکە سەربازییەکانی تورکیا لە باکووری قوبرس.
- پێکدادان لە سووریا: ئەگەر بەرژەوەندییەکانی هەردوو وڵات لە سووریا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ پێکبگەن (بۆ نموونە، هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر پێگەیەک کە تورکیا بە ناوچەی کاریگەری خۆی دەزانێت، یان بە پێچەوانەوە)، ئەگەری پێکدادانی سنووردار هەیە.
٥. سنووردارکردنی شەڕ:
- ناتۆ: تورکیا ئەندامی ناتۆیە، بەڵام قوبرس نا. ئەگەر شەڕ لە ناوچەی قوبرس ڕوو بدات، ناتۆ بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ دەستێوەردان ناکات.
- ئەمریکا: ئەمریکا هەوڵ دەدات ڕۆڵی نێوەندگیری بگێڕێت، بەڵام بەهۆی پەیوەندییە بەهێزەکانی لەگەڵ ئیسرائیل، ئەگەری دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی ئەمریکا بۆ پاراستنی ئیسرائیل زۆرە.
- یەکێتی ئەوروپا: یەکێتی ئەوروپا دەتوانێت سزای ئابووری بەسەر تورکیادا بسەپێنێت ئەگەر گرژییەکان لە ناوچەیەکی "ئەندامی یەکێتی ئەوروپا" (قوبرس) گەشە بکات.
٦. پێشبینییەکانم:
ئەگەری شەڕێکی ڕاستەوخۆی گشتگیر لە ئێستادا بە نزیکەی 15-20% دەخەمڵێنرێت. بەڵام ئەگەری "پێکدادانی بچووک" کە دەبێتە هۆی گەشەکردنی گرژییەکان بۆ ئاستێکی مەترسیدار، بە 30-40% دادەنرێت.
لە کۆتاییدا، هەرچەندە ئەگەری شەڕێکی گەورە لە ئێستادا کەمە، بەڵام دۆخەکە زۆر هەستیارە و هەر هەڵەیەکی بچووک یان هەنگاوێکی هەڵە دەتوانێت ببێتە هۆی پێکدادانی سەربازی.
