مامۆستای زانکۆی راپەرین
ماستەر لە لێكۆڵینه‌وه‌ی ستراتیژیی
دکتۆرا لە پەیوەندییه نێودەوڵەتییه‌كان
بەڕیوەبەری سەنتەری بوار بۆ لێکۆڵینەوەی سیاسی و ستراتیژیی
ژیان و میراتی عەدنان مەندەرێس، سەرۆک وەزیرانی پێشووی تورکیا، تەنها چیرۆکی سەرکردەیەکی سیاسی نییە، بەڵکو گوزارشتێکە لە ململانێیەکی فیکری قووڵ لە ناو دڵی کۆمەڵگای تورکیدا: ململانێی نێوان نوێگەرایی ڕۆژاوایی و پاراستنی ناسنامەی ئیسلامی. لە سەردەمی کۆماردا، تورکیا بە سەرکردایەتی مستەفا کەمال ئەتاتورک، گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی بەخۆوە بینی بەرەو عەلمانییەت و ڕۆژاوای بوون.
ئەم پڕۆسەیە هەندێک جار بە زۆر سەپێنرا و زۆرێک لە تایبەتمەندییە ئیسلامییەکانی قەدەغە کرد یان سنووردار کرد، وەک بانگدان بە زمانی عەرەبی و خوێندنی قورئان.
عەدنان مەندەرێس لە کاتێکدا هاتە سەر شانۆی سیاسی کە تورکیا لە قۆناغێکی هەستیاردا بوو. لە لایەکەوە، سوودمەند بوو لە بنەماکانی نوێگەرایی کە ئەتاتورک دایمەزراندبوون. لە لایەکی ترەوە، هەست بە بۆشاییەکی گەورە دەکرا لە نێوان دەسەڵات و بەشێکی زۆری خەڵک کە پابەند بوون بە بەها ئیسلامییەکانەوە.
مەندەرێس بە لێهاتوویییەکی تایبەتەوە توانی ئەم بۆشاییە پڕ بکاتەوە. گەڕاندنەوەی بانگ بە زمانی عەرەبی، کردنەوەی دەرگا بۆ حەج، و دروستکردنی مزگەوت و قوتابخانەی قورئان، تەنها بڕیاری کارگێڕی نەبوون، بەڵکو هەنگاوی فیکری بوون بۆ ئاشتبوونەوەی کۆمەڵگا لەگەڵ ڕیشە ئاینییەکەی.
ئەم جووڵانەوەیەی مەندەرێس تەنها گەڕانەوەیەک نەبوو بۆ ڕابردوو، بەڵکو هەوڵێک بوو بۆ پێناسەکردنەوەی تورکیای نوێ. ئەو دەیسەلماند کە نوێگەرایی و پێشکەوتن پێویست ناکات بە واتای دەستبەرداربوون بێت لە ناسنامەی ئیسلامی. بەڵکو دەکرێت هەردووکیان پێکەوە بژین و تەواوکەری یەکتر بن. ئەم تێڕوانینە بووە هۆی ورووژاندنی مشتومڕێکی فیکری قووڵ لە تورکیادا: ئایا دەکرێت دەوڵەتێکی مۆدێرن و دیموکراسی خاوەن ناسنامەیەکی ئیسلامی بەهێز بێت؟ ئایا عەلمانییەت دەبێت بە واتای دژایەتیکردنی ئایین بێت یان تەنها جیاکردنەوەی ئایین لە کاروباری دەوڵەت؟
شەهیدبوونی مەندەرێس بە کودەتایەکی سەربازی، خاڵێکی وەرچەرخان بوو لەم ململانێ فیکرییەدا. ئەو بووە هێمایەک بۆ قوربانیدان لە پێناوی ئازادییە ئایینییەکاندا. میراتەکەی تەنها لە دروستکردنی بینا و گەڕاندنەوەی ڕێوڕەسمە ئایینییەکاندا نەبوو، بەڵکو لە چاندنی بیری ئەوەدا بوو کە نەتەوەیەکی موسڵمان دەتوانێت لە هەمان کاتدا پێشکەوتوو و بەها ئایینییەکانی پارێزراو بێت.
عەدنان مەندەرێس: ئاشتەوایی نێوان "گەل" و "دەوڵەت" و دەرهاویشتە سیاسییەکانی
سەرۆک وەزیران عەدنان مەندەرێس نەک تەنها نوێنەرایەتی جووڵانەوەیەکی فیکری دەکرد بۆ گەڕاندنەوەی ناسنامەی ئیسلامی لە تورکیا، بەڵکو سیمبولێکی سیاسی گەورەش بوو کە هەوڵی دەدا ئاشتەوایی لە نێوان "گەل" و "دەوڵەت"ـدا دروست بکات، بەتایبەتی دوای دەیان ساڵ لە عەلمانییەتی توندڕەو.
ئەم هەوڵە سیاسییەی مەندەرێس دەرهاویشتە و کاردانەوەی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا، کە تا ئێستاش کاریگەری لەسەر سیاسەتی تورکیا هەیە.
دیدگا سیاسییەکان و ململانێی دوو جەمسەر:
لە دوای دامەزراندنی کۆماری تورکیاوە، دوو دیدگای سیاسی سەرەکی لە وڵاتەکەدا سەریان هەڵدا:
دیدگای عەلمانییەتی دەوڵەتپارێز (کەمالیستەکان): ئەم لایەنە کە لەلایەن دامەزرێنەرانی کۆمارەوە نوێنەرایەتی دەکران (بەتایبەت سوپا و چینی ڕۆشنبیر)، پێیانوابوو کە پێشکەوتن و مانەوەی تورکیا وەک دەوڵەتێکی مۆدێرن، پێویستی بە پچڕاندنی تەواو هەیە لە دەسەڵاتی ئایینی و گرتنەبەری سیستەمێکی عەلمانی توند.
ئەوان ئایینیان بە لەمپەرێک دەبینی لەبەردەم پێشکەوتن و پەیوەستبوون بە ڕۆژاواوە. لە دیدی ئەواندا، هەر گەڕانەوەیەک بۆ بەها ئیسلامییەکان هەڕەشەیەکی گەورە بوو لەسەر بنەماکانی کۆمار.
دیدگای ئیسلامیی دیموکراسی (لادێنشین و خەڵکی ئاسایی): بەشێکی زۆری گەلی تورکیا، بەتایبەتی لە ناوچە لادێنشینەکان و چینی مامناوەند و هەژار، وابەستەی بەها و نەریتە ئیسلامییەکان بوون. ئەوان هەستیان دەکرد کە سیاسەتە عەلمانییەکان دژ بە باوەڕ و کولتوورەکەیانە و دەسەڵات نوێنەرایەتی ئەوان ناکات. مەندەرێس و حیزبەکەی (حیزبی دیموکڕات) توانیان ئەم بۆشاییە سیاسییە پڕ بکەنەوە و ببنە دەنگی ئەم چینە.
هەوڵە سیاسییەکانی مەندەرێس و دەرهاویشتەکانی:
مەندەرێس بە تێگەیشتن لە خواستەکانی زۆرینەی خەڵک، هەوڵیدا چاکسازیی سیاسی بکات کە لەگەڵ دیدگای ئیسلامی دیموکراسیدا بگونجێت. بڕیارەکانی وەک گەڕاندنەوەی بانگ بە عەرەبی، ڕێگەدان بە حەج، و فراوانکردنی پەروەردەی ئایینی، تەنها هەنگاوی فیکری نەبوون، بەڵکو بڕیاری سیاسی بوون کە ڕاستەوخۆ دەسەڵاتی کەمالیستەکانی دەخستە ژێر پرسیارەوە.
ئەو دەیویست جۆرێک لە دیموکراسی پەرەپێبدات کە تێیدا خواستەکانی زۆرینە (کە گرێدراوی ئایین بوون) ڕەنگدانەوەی هەبێت لە سیاسەتی گشتیدا.
ئەم سیاسەتانە لە لایەکەوە بوونە هۆی زیادبوونی جەماوەر و پشتیوانی خەڵک بۆی، بەڵام لە لایەکی ترەوە تووڕەیی و نیگەرانییەکی زۆریان لای سوپا و دامەزراوە عەلمانییەکان دروست کرد. ئەوان ئەم هەنگاوانەیان بە "هەڕەشە" لەسەر بنەماکانی کۆمار دەبینی و پێیان وابوو مەندەرێس "عەلمانییەت" و "دەوڵەت" دەخاتە مەترسییەوە. ململانێی نێوان ئەم دوو جەمسەرە سیاسییە گەیشتە لووتکە کاتێک سوپا لە ساڵی ١٩٦٠ کودەتایەکی سەربازی ئەنجامدا و مەندەرێسی لەگەڵ چەند وەزیرێکیدا لەسێدارە درا.
دەرهاویشتە سیاسییەکان؛
لە سێدارەدانی مەندەرێس نەک تەنها کۆتایی بە ژیانی سیاسی ئەو هێنا، بەڵکو بووە خاڵێکی وەرچەرخان لە سیاسەتی تورکیادا: وەک
هێمای قوربانیدان:
مەندەرێس بووە هێمایەکی سیاسی بۆ هەموو ئەو هێزە ئیسلامییانەی کە هەستیان دەکرد لەلایەن دەسەڵاتی عەلمانییەوە پەراوێز خراون. قوربانیدانەکەی، گیانێکی نوێی بەخشی بە خواستەکانیان.
جیاکردنەوەی زیاتری کۆمەڵگا:
کودەتاکە زیاتر دیمەنی سیاسی تورکیای بەسەر دوو بەرەی سەرەکیدا دابەش کرد: بەرەی عەلمانییەتی پارێزەری دەوڵەت و بەرەی ئیسلامی دیموکراسی نوێنەر گەل.
سەرهەڵدانی حیزبەکانی دواتر:
لەسەر بنەمای میراتی مەندەرێس، چەندین حیزبی سیاسی دیکە دروست بوون کە هەوڵیان دەدا نوێنەرایەتی ئەم چینە بکەن، وەک حیزبی ڕزگاری نیشتمانی و دواتر حیزبی ڕەفاه و لە کۆتاییدا حیزبی داد و گەشەپێدان (AKP). سەرکەوتنی حیزبی داد و گەشەپێدان لە دەیەکانی دواتردا بەشێکی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ ئەو بنەمایانەی کە مەندەرێس دایمەزراندبوون.
لە کۆتاییدا، عەدنان مەندەرێس نەک تەنها لە بواری فیکرییەوە، بەڵکو لە بواری سیاسیشەوە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر تورکیا جێهێشت. ئەو نیشانی دا کە خواستی خەڵک بۆ ناسنامەی ئایینی دەتوانێت ببێتە هێزێکی سیاسی گەورە، و لە هەمان کاتدا نیشانی دا کە ململانێی نێوان ئەم خواستە و دەسەڵاتی عەلمانی دەتوانێت چەندە توند و کارەساتبار بێت. میراتەکەی هێشتا وەک وانەیەکی گرنگ ماوەتەوە بۆ لێکۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان ئایین، دەوڵەت و گەل لە کۆمەڵگایەکی فرەچەشندا.
