..................................................
لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا کاتێک باس لە گۆڕینی ڕژیمەکان دەکرێت، ئارگیۆمێنتەکان لە ئاراستەی تیۆری جیاوازدا، ئاراستەی جیاوازیان هەیە.
لە ڕوانگەیەکی لیبراڵییەوە، ڕژیمەکان دەگۆڕدرێن بۆ ئەوەی کە دیمۆکراسی پەلبهاوێژێت بۆ وڵاتانی دیکە و ئەوە دەبێتە هۆی سەقامگیری زیاتری دنیا، لەبەر ئەوەی “وڵاتانی خاوەن دیمۆکراسی ناچنە شەڕی یەکترەوە”.
ئەم ئارگیۆمێنتە لە چوارچێوەی تیۆری ئاشتی دیمۆکراسی (DPT). مایکڵ دۆیل دەڵێت: ڕێزگرتنی لیبراڵیزم لە مافە تاکەکەسییەکان لە ئاستی نێودەوڵەتیدا وەک ڕێزگرتنێکی قووڵ لە سەروەری دەوڵەتە دیموکراتەکانی هاوپەیمان دەردەکەوێت.
روانگەی دیکە، ڕیالیستەکان، کە زیاتر بۆچوونەکانیان لە چوارچێوەی بەرژەوەندی، باڵانسی هێز، مەترسی مانەوە و هتد... دەسووڕێتەوە. بۆ ڕیالیستەکان، دەسەڵاتدارانی وڵاتان گرنگی تایبەتیان نییە، واتە جیاواز لە لیبراڵیستەکان، ڕیالیستەکان هەموو دەولەتەکان بە یەک چاو سەیردەکەن و پێیانوایە دەوڵەت سندوقێکی ڕەشە و چاو لەوە ناکەن کێ لسەر دەسەڵاتە بۆ ڕەوایەتیدان بە هەلسوکەوتەکانیان لە دژی دەوڵەتی بەرامبەر. لای ڕیالیستەکان، دەوڵەتان بەشێوەی پێشبینیکراو ڕەفتار دەکەن و لەم ئاراستەیەدا چاو لەوە دەکەن کە چ توانایەکییان هەیە و پێگەی جیۆستراتیژیان چەند بەهێزە.
لێ، هەوڵ بۆ گۆڕینی دەسەلاتەکان پێش دروستبوونی دەوڵەتی مۆدێڕن بوونی هەبووە، تا ئەمڕۆ بەردەوامە و بۆ داهاتووش درێژەی دەبێت.
پرۆفسۆر جێفری ساکس، لە دوا وتاریدا باس لە دوو چەمکی گرنگ دەکات کە لە داهاتوودا لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا زیاتر پێی ئاشنا دەبین کە بریتین لە: (ناوچەی قەڵەمڕەوی: sphere of influence و ناوچەی ئاسایش: (sphere of security
جێفری ساکس دەڵێت: ناوچەی قەڵەمڕەوی بۆ دەوڵەتەکان بە واتای ئەوەیە کە دەوڵەتێکی بەهێز، سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکی دەوڵەتێکی لاواز، لە قازانجی خۆی دیاری دەکات. واتە دەستێوەردانی دەرەکی لە سیاسەتی دەوڵەتێکی دیکەدا. لەم ئاراستەیەدا دۆکترینی ئاسایشیی ڕۆزوێڵت )سەرۆککۆماری ئەمریکا) باشترین پێناسەیە بۆ ئەم سیاسەتە. هەروەها ساکس دەڵێت: ناوچەی ئاسایش بە واتای ئەوەیە کە دەوڵەتێکی بەهێز بە ڕێککەوتن لەگەڵ دەوڵەتانی دیکەدا، بگەن بەو دەرئەنجامەی کە نابێت مەترسی ئاسایشی بۆ یەکتر دروستبکەن و لێکتێگەیشتنیان هەبێت. دۆکترینی ئاسایشیی مۆنرۆ (سەرۆککۆماری ئەمریکا)، پێناسەی ناوچەی ئاسایشییە. بە سوود وەرگرتن لەم پێناسانە، دەتوانین بلێن کە گۆڕینی ڕژیمەکان زیاتر لە ئاراستەی سیاسەتی ناوچەی قەڵەمڕەودا خۆی دەبینێتەوە. واتە ڕژیمەکان لە لایەن دەوڵەتە بەهێزەکانەوە دەگۆڕدرێن، لەبەر ئەوەی کە دەوڵەتی بەهێز توانایی ئەوەی هەیە دەستێوەردانی ناوخۆیی دەوڵەتی لاواز بکات.
لیندزی ڕۆرکێ لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا بە ناوی (گۆڕینی شاراوەیی ڕژیمەکان: جەنگی ساردی نهێنی ئەمریکا)، سێ شێوازی جیاوازی گۆڕینی ڕژیمەکان باس دەکات:
یەکەم: هێرشبەرانە، ئۆپەراسیۆنی هێرشبەرانە بە مەبەستی داڕمانی دەسەلاتی ڕکابەر یان بۆ تێکشکاندنی هاوپەیمانی دەوڵەتی ڕکابەر. لیندزی دەلێت، ئەمریکا لە سەرەتای جەنگی ساردەوە ٢٣ ئۆپەراسیۆنی شاراوە و دوو ئۆپەراسیۆنی ئاشکرای لەم جۆرەی لە دژی یەکێتی سۆڤیەت ئەنجامداوە.
دووەم: پێشگیرانە، ئۆپەراسیۆنی پێشگیرانە بە قسەی لیندزی، بە واتای پاراستنی دۆخی هەنووکەییە، واتە دەوڵەتێک بۆ ئەوەی پێش بە دروستبوونی هاوپەیمانییەک لە دژی خۆی بگرێت، ئەم جۆرە لە ئۆپەراسیۆنە ئەنجامدەدات. لیندزی دەڵێت، ئەم سیاسەتە لە چوارچێوەی سیاسەتی جڵەو کردنی لایەنی بەرامبەرە و ئەمریکا ٢٥ ئۆپەراسیۆنی شاراوە و یەک ئۆپەراسیۆنی نهێنی لەم شێوەیەی ئەنجامداوە.
سێیەم: هەژموونی، ئۆپەراسیۆنی هەژموونی بە واتای ئەوەیە کە دەوڵەتی بەهێز بۆ ئەوەی بتوانێت وابەستەیی دەولەتی بەرامبەر ڕاگرێت، ئەم جۆرە لە ئۆپەراسیۆنە بۆ ئەوەی بتوانێت هەژموونی خۆی بەسەر ناوچەیەکی دیاریکراودا بسەپێنێت یان ڕاگرێت، هەوڵی گۆڕنی ڕژیمەکان دەدات. لیندزی دەڵێت، ئەمریکا ١٨ ئۆپەراسیۆنی شاراوە و سێ ئۆپەراسیۆنی ئاشکرای لەم شێوەیەی ئەنجامداوە.
کەیسی سووریا:
لە سەرەتای گۆرانکارییەکانی سووریاوە، یەکێک لەو کەسانە بووم کە بە وردی چاودێری دۆخی پێش و پاش ڕووخانی بەشار ئەسەدم دەکرد. دوای گۆڕنی ڕژیمی ئەسەد، بەپێچەوانەی قسە باوەکان کە دەیانوت تورکیا ڕژیمی ئەسەدی ڕووخاند، من بۆچوونم وابوو کە مۆساد و CIA، دەسەڵاتی ئەسەدیان ڕووخاند، هەرچەند کە ئەوکات زۆرکەس بۆیان قورس بوو ئەم ئارگیۆمێنتەم قبوڵ بکەن. بەهەرحاڵ دوای ساڵێک لە ڕووخانی ڕژیمی سووریا، دەرکەوت کە ئەوە تورکیا نەبوو، کە بەشار ئەسەدی لە دەسەڵات لادا، بەڵکو مۆساد و CIA بوون. بنیامین نەتەنیاهۆ لە چاوپێکەوتنێکیدا دەڵێت: شەوی پێش ڕووخانی بەشار ئەسەد، ئێران هەوڵی دا دوو یەکەی سەربازیی ئاسمانی ڕەوانەی سووریا بکات و بەشار ئەسەد لە ڕووخان ڕزگار بکەن، بەڵام من فەرمانم بە هێزی ئاسامانی ئیسرائیل کرد و پێشیان گرت بە ئێران.
چەند ڕۆژێک دوای ڕووخانی بەشار ئەسەد، عەلی خامنەیی لە وتارێکدا دەڵێت: دەمانویست بچین بە هانای بەشار ئەسەدەوە، بەڵام ئاسمان و زەمینیان لێمان داخستبوو. کە واتە ئەوەی مۆساد و CIA بوون کە ویستیان بەشار ئەسەد لە دەسەڵات نەمێنێت، لەبەر چەند هۆکارێک: یەکەم، ناوچەی قەڵەمڕەوی خۆیان لە سووریا بەرفراوان بکەن و کەسێک بێتە سەر کورسی دەسەڵات کە بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا لە سووریا بپارێزێت. دووەم، ئۆپەراسیۆنی گۆڕنی ڕژیمی بەشار ئەسەد، تێکەڵەیەک لە ئۆپەراسیۆنی هێرشبەرانە و هەژموونی بوو. ئەمەیە کە توانای سەپاندنی ئەمر بەسەر ئەحمەد شەرعەوە، لە لایەن ئیسرائیل و ئەمریکا، زۆر زیاترە لە تورکیا.
لیندزی ڕۆرکێ لە وەڵامی پرسیاری، بۆچی گۆڕینی ڕژیم ڕوودەدات، دەڵێت: گۆڕنی ڕژیمەکان بۆ داڕێژەرانی سیاسەت، جەزابییەتێکی زۆری هەیە. لیندزی باوەڕی وایە گۆڕنی ڕژیمەکان بۆ ئەوەیە کە گۆرانکاریی بنەڕەتی لە ئەولەویەتەکانی دەوڵەتدا بکرێت، لە کاتێکدا زۆرجار هەوڵ بۆ گۆڕنی هەلسوکەوتی دەوڵەتێک لە ڕێگەی دانوستاندن و هێزی ڕاستەوخۆ یان ناچارکردنە (اجبار).
بەبۆچوونی خۆم، خوێندنەوەی بابەتی گۆڕینی ڕژیمەکان لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، زیاتر دەبێت ڕوانگەی ڕیالیستی هەبێت، بەمجۆرە هەم ڕوونتر تێدەگەین لە هۆکارەکان و هەروەها، تیۆری قورس و قایم و بەنرخمان بەدەستەوەیە بۆ شرۆڤەی بابەتەکە.
مەیسەم مورادی
