سەبارەت بە دۆخی ناوچە دابڕێنراوەکان لە نێوان ئەرکی دەنگدەری کورد و سەرکردایەتی سیاسی کوردە هەوڵ دەدەم چەند سەرنجێک بخەمە ڕوو:
یەکەم:-
لە دوای دروستبونی دەوڵەتی عێراقەوە هەمیشە لەئەدەبیاتی شۆرشەکانی گەلی کورد ناوچە دابڕێنراوەکان وەکو خاڵی ناکۆکی و جەوهەری نێوان دەوڵەتی عێراق و گەلی کورد باسکراوە، تێیدا کورد لەو ناوچانە کورد رووبەرووی سیاسەتی تەعریب و تەرحیل و جینۆسایدی نەتەوەیی بۆوە، تا ساڵی ٢٠٠٣ روخانی دەوڵەتی عێراق ئەو دەرفەتەی بۆ هاتە پێش بۆ گەڕانەوەی ئەو ناوچانە بۆ سەر هەرێمی کوردستان بەڵام پەلە پەل کردنی سەرکردایەتی سیاسی کورد بۆ دروستکردنەوەی دەوڵەتی عێراق و بەرژەوەندی حزبی و کەسێتی وایکرد کە ئەو ناوچانە لەبیربکرێت ، لەکاتێکدا گەلی کورد بەزۆرینەی رەها لەڕێگای بزوتنەوەی بەرەو ریفراندۆم ساڵی ٢٠٠٥ داوای دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردستانیان دەکرد کەسەرکردایەتی کورد گوێی لەخواستی نەتەوەیی و داوای گەلەکەی نەگرت و چارەنوسیان سپارد بەعێراقی نوێ و چارەنوسی ناوچە دابڕێنراوەکانیش بە مادەی (٥٨) لەیاسای ئیدارەدانی دەوڵەت و دواتر لەنوسینەوەی دەستور بوو بە مادەی (١٤٠)ی دەستور کە هیچ بڕگەیەکی ئەو مادەیە جێبەجێ نەکراوە، لە که ئەو مادەیەدا هیچ پابەندبوونێک نەبوو ، بگرە مادەیەکە شیکردنەوەو بۆچوونی جیاواز هەڵدەگرێ، هەرچەند کورد لەو کاتەشدا هێزی کاریگەرو خاوەن بڕیاری عیراق بوو.
لە کاتی گفتوگۆی دروستکردنی حکومەتی عێراقدا لە ٢٠١٤ محمد تمیمی سەرکردەی دیاری سوننە لە کرکوك بە وەفدی کوردی وتبوو ئیتر پێویستە ئێمەش خۆمان لەگەڵ مادەی ١٤٠ ڕابهێنین و دەنگی پێبدەین
دواتر دوای دەرکەوتنی ناکۆکیەکانی نێوان حکومەتی هەرێم و عیراق، حکومەتی عیراق چەند هەنگاوێکی دژی کورد و خواستەکانی نا، سەرەتا بەچوڵاندنی هێز لەجەلاولەو دواتر هێزی دیجلە لەکرکوک کە بەسەرەتای دەرکەوتنی خواستی عێراقی نوێ بوو بۆ داگیرکردنەوەی ئەو ناوچانە بەشێوەی پراکتیکی ، بەڵام هاتنی داعش وایکرد کەئەو هێزە بەتەواوی لەسنوری ئەو ناوچانە دوور بکەونەوە بەمەش بەپراکتیکی بەشێکی زۆری ئەو ناوچانە کەوتنە ژێر دەسەڵاتی پێشمەرگە، (لە کاتی گفتوگۆی دروستکردنی حکومەتی عێراقدا لە ساڵی ٢٠١٤ محمد تمیمی سەرکردەی دیاری سونە لەکرکوك بە وەفدی کوردی وتبوو ئیتر پێویستە ئێمەش خۆمان لەگەڵ مادەی ١٤٠ ڕابهێنین و دەنگی پێبدەین ).
بەداخەوە حکومەتی هەرێم لەبری دانانی پلانی ورد بۆ گەڕانەوەی ئەو ناوچانە، کێشەی بودجە و هەناردەی نەوتی کرد بە خاڵی گەورەو ناکۆک لەگەڵ حکومەتی عێراقیدا و تا کار گەیشتە ئەوەی بەرنامەی ڕیفراندۆم دانرا لەباشوری کوردستان، بوو بەخاڵی وەرچەرخانی سیاسی لەکوردستاندا سەرجەم وڵاتان دژی ئەو پرۆسەیە وەستانەوە، دەوڵەتی ئەمریکا بەراستەوخۆ دژایەتی بۆ ئەو پرۆسەیە دەربڕی و دوای ئەوەی ئەلتەرنەتیڤێکی گرنگیان پێشکەش بەسەرۆکی هەرێم کرد بۆ راگرتنی ریفراندۆم ئەگەر گوێ بۆ ئەو پێشنیارە بگیرایە پێ دەچوو کورد بۆ هەمیشە لەباشور بگەیشتایە بە قۆناغێکی ئارام و لەلایەکی ترەوە ئێرانیەکان لەبەدیلی ریفراندۆمدا بەڵێنی ئەوەیان بەکورددا کە ئاڵای کوردستان تاکو زنجیرە چیاکانی حمرین ببەن بەڵام گوێ بەوانیش نەدرا سەرئەنجام ریفراندۆم کرا و یەك رۆژ دوای ریفراندۆم سەرۆکی هەرێم ووتی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆی نیە و داوای لەعێراق کرد کە دەرگاکانی گفتوگۆی بەڕوویاندا دانەخەن ، وە عێراق نیازی خۆی پیشاندا بۆ هێرش کردنە سەر ناوچە جێناکۆکەکان.
ئەوە بوو رووداوەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر کورد بەتەواوی لەو ناوچانە پاشەکشەی کردو حەشدی شەعبی جێگای پێشمەرگەی گرتەوەو لایەنە کوردستانیەکان لەبری چارەسەری بەپەلە کەوتنە تەخوین کردنی یەکتر لە پرۆسێسی ریفراندۆم و رادەستکردنی کەرکوک، لەو کاتەشدا بەرپرسی هێزە تایبەتەکانی یەکێتی (لاهور شێخ جەنگی) ووتی "بۆ هەمیشە کرکوکمان لەدەستدا".
دووەم:-
لەساڵی ٢٠٠٥ تا ئەمڕۆ ئەوەی ئەرکی خۆی جێبەجێکردووە دەنگدەرە لەکاتێکدا لەژێر هەرەشەی تیرۆرو تەقینەوەدا لەیەکەم هەڵبژاردندا کورد بوو بەزۆرینەی ئەنجومەنی پارێزگاکە و پارێزگای کرکوك کەلەدوای ساڵی ١٩٥٥ بۆیەکەمجار تا ڕووداوەکانی ریفراندۆم و ١٦ ئۆکتۆبەر پارێزگاری کرکوك کورد بوو ، بەڵام لەسەرجەم هەڵبژاردنەکانی تردا ئەوەی ڕێگری دەکرد لەزیادبوونی دەنگی کورد خودی یەکێتی و پارتی بوو بۆ ئەمەش هەردوو هەڵبژاردنی ٢٠١٠ و ٢٠١٨ دەکەینە نمونە ، سەرەتا هەڵبژاردنی ٢٠١٠ سەرجەم دەنگەکانی یەکگرتوو و بزوتنەوەی گۆڕانی سوتاند ،لەکاتێکدا بزوتنەوەی گۆڕان لەسەرەتایی دروستبوونیدا بوو بەشداری کرد لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەکرکوک کە بەقسەی یەکێتی و پارتی زیاتر لە ٧٨ هەزار دەنگی هێناوە بەڵام سەرجەم ئەو دەنگانەیان پوچەڵ کردەوە تاکو دەنگەکانیان گەیاندە (٣٦٥٥٦ دەنگ) ، بەڵام لەو کاتە کەیەکێتی و پارتی بەشداری هەڵبژاردنیان کرد بوو بەلیستی هاوپەیمانی کوردستانی سکاڵایان لەدادگای فیدراڵی تۆمار کردبوو لەسەر چەند وێستگەیەکی دەنگدان لە قەزای حەویجە بەمەش نزیکەی ٩ هەزار دەنگی لیستی عێراقیەی ئەیاد علاوی کەمی دەکرد و بزوتنەوەی گۆڕان دەبوو بەخاوەنی کورسیەك و بەوشێوەیەش کورد دەبوو بە ٧ کورسی و عرب و تورکمان پێکەوە دەبوون بەخاوەنی ٥ کورسی ، بەڵام دوای چەند دانیشتنێکی دادگا ، لەو ڕۆژەی دادگا دەیەوێت بڕیارەکەی بخوێنێتەوە جحفر ئیمینیکی کە ڕێپێدراوی گشتی لیستی هاوپەیمانی کوردستانی بوو دەڵیت داوای پوچەڵ کردنەوەی داواکەمان دەکەین، یاریدەدەری دادوەری پێی دەڵێت بڕیارەکە چاپ کراوە ئێستا دەخوێنرێتەوە، ئەو سور دەبێت و داوای پوچەڵکردنەوەی دەکات، سه‌رئه‌نجام داواكه پۆچه‌ڵكرێته‌وه. (لەم پەشیمان بوونەوەیە یەکێتی كورسیه‌كى لە هەولێر پێدرا بۆ فواد مەعسوم و گۆران بێ بەش کرا لە كورسیه‌ك، كه ئامانجی سەرەکی یەکێتی بوو، بەمەش کورد کورسیەکی لەدەستدا پارتیش مەبەستی بوو لیستەکەی ئەیاد عەلاوی لە سەر ئاستی عیراق زۆرینەی بێت،
وە لەساڵی ٢٠١٨ یەکێتی دەنگی سەرجەم لایەنە کوردستانیەکانی لەکرکوک هاککرد و خستیەسەر دەنگەکانی خۆی ئەمەش وەکو دیاری ١٦ ئۆکتۆبەر لەلایەن هێزە عێراقیەکانەوە پێیدرا ، وە هەرکاتێك لایەنێك بیەوێت لەکرکوك بەشداری هەڵبژاردن بکات یەکێتی و پارتی تەخوینی دەکەن بەفیڕۆدانی دەنگی کورد کەچەندین ڕێگای جیاواز بۆ ئەمە دەگرنە بەر ، لەلایەکی ترەوە هەڕەشەی نانبڕین بۆ هەر کەسێك کە دەنگبدات بەلایەنێکی تر، وەچەندان مامۆستا و فەرمانبەر و موچەخۆری کورد لەو ناوچانە کە بە بەرچاویانەوە هاوپێشەکەیان لەکات و ساتی خۆیدا موچەکەی وەردەگرێت ، بەم کارانەشیان بۆ هەمیشە هەزاران هەزار دەنگدەری کوردیان لەهەڵبژاردن بێ هیوا کردووە کەبەشێکی زۆریان بەهیچ شێوەیەك ئامادەنین بەشداری هەڵبژاردن بکەن بەشێکی تریانی بەپوچەڵکردنەوەی دەنگەکانیان وەڵامی ئەو کارانە دەدەنەوە.
سێهەم:-
گۆڕانی خیتابی سیاسی کورد لە داوای گەڕانەوەو کوردستانیبوونی ئەو ناوچانەوە بۆ بەرەی جیاواز کەپارتی بانگەشەی ئەوە دەکات کرکوك داگیرکراوەو دەبێت دۆخی کرکوك بگەڕێتەوە بۆ پێش ١٦ ئۆکتۆبەر وە لەهیچ بۆنە و کاتێکدا کەسانی دەسەڵاتداری پارتی و بەتایبەتی هیچ کام لە سێ بارزانیەکە ئامادەنین سەردانی کرکوك یان هیچ ناوچەیەکی دابڕێنراو بکەن ، وە تا ئێستاش جگە لەبانگەشەی داگیرکاری هیچ هەنگاو یان پرۆژەیەکی پارتی نیە بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە بۆ کوردستان یان هیچ نەبێ ئاسایی کردنەوەی دۆخی ناوچەکانی دابڕێنراو
لە چەند ساڵی داهاتوودا له كه‌ركوك و ناوچه دابَرێنراوه‌كان دەبێت واقعی تاڵی زیادبوونی عه‌رب قبوڵ بکرێت و کوردیش ببێتە کەمینە
هەرچی یەکێتیە لەدوای ڕێکەوتنی ئۆتێڵ رشید و وەرگرتنی پۆستی پارێزگار بانگەشەی ئازادبوونی کرکوك دەکات لەکاتێکدا پارێزگاری کرکوك لەبری ئەوەی وەک سەرۆکی یەکەی کارگێری و بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێکردن دەسەڵاتەکانی بەکاربهێنێت زیاتر وەکو بەڕێوبەری شارەوانی مامەڵە دەکات و دەیەوێت لەڕێگای دروستکردنی چەند پردێك و کۆنگرێتی هەندێك کۆڵان وای پیشانبدە کە دڵسۆزی کەرکوك و نەتەوەکەیەتی ، لەکاتێکدا چەندین بڕیاری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و دادگا هەیە بۆ گەڕانەوەی زەوی جوتیارانی کورد لەکرکوك بۆ خاوەنە ڕەسەنەکانیان بەڵام هیچ هەنگاوێکی کردەی بۆ نەناوە، لەماوەی ئەم ساڵەدا بەهیچ جۆرێك حزبەکەشی لەهیچ بۆنەیەکدا یان لەکاتی بانگەشەی هەڵبژارندا باسی گەڕانەوەی کرکوك و ناوچە جێناکۆکەکانی نەکردووە بۆسەر کوردستان ، ئێستا بۆ گەلی کورد ئەو پرسیارە گرنگە کە ئاراستەی هەردوولایەنی دەکات ئەگەر ئەو ناوچانە ئازادن یان داگیرکراو بۆ ئاڵاکەمان قەدەغەیە کەبەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی بابەتێکی کارگێرییەو پارێزگا دەتوانێت دایبنێت بۆ زمانەکەمان فەرمی نیە لەکاتێکدا بەپێی دەستور زمانی فەرمیە لە عێراقدا .
چوارەم:-
لە عێراقدا چەندینجار سەرژمێری کراوە لەهیچ سەردەمێکدا کورد بەرپرسیارێتی نەبووە لەناو وەزارەتی پلاندان و دەستەی ئاماردا ،بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەمیشە جەختی لەسەر ژمێری ساڵی ١٩٥٧ کردۆتەوە کەپێویستە بکرێتە بنەما بۆ کرکوك لەکاتێکدا بەپێی ئەو سەرژمێرییە کورد لەپارێزگای ئێستای کرکوکدا بەهیچ جۆرێك زۆرینە نیە ، وە لەمادەی ١٤٠ دەستوردا باسی سەرژمێری کراوە ، بۆ یەکەمجار لەعێراقی نوێدا لەساڵی ٢٠٢٤ سەرژمێری کرا لەعێراقدا بەداخەوە کورد ڕێگای دا کە سەرژمێری بکرێت بەشێوەیەك لە ٪٤٩ خاکەکەی لەژێر دەستی حەشدی شەعبیدایە و وە وەزیری پلاندانان کەڕاستەوخۆ سەرپەرشتی پرۆسەی سەرژمێری دەکرد عەرەبێکی شۆفێنیەو خەڵکی حەویجەیە ، لەدوای ئەنجامدانی سەرژمێری چەندینجار وتوێتی عرب ٪٤٢ پارێزگای کرکوك پێکدەهێنن بەبێ ئەوەی هیچ وەزیرێکی کورد یان سەرکردەیەکی کورد وەڵامی بدەنەوە و بەدرۆی بخەنەوە ، چونکە دیفاتۆێکی تاڵ هەیە سەرکردایەتی سیاسی کورد بێ پلانە لەکاتێکدا ڕێژەی زیادبوون لەناو نەتەوەیی عربدا (٥ بۆ ٧) کەلەسەروی ستانداردی زیادبوونی دانیشتوانەوەیە لەلایەکی ترەوە کوردانی کرکوک ڕۆژانە شارەکەیان بەجێدەهێڵن روودەکەنە ئەوروپا یان شارەکانی تری کوردستان ، بەمەش لەچەندساڵی داهاتوودا دەبێت واقعی تاڵی زیادبونی عەرەب قبوڵ بکرێت و کوردیش ببێتە کەمینە.
لەئێستادا، بە سەرنجدان لە بارودۆخی عێراق و ئەو ناوچانە دەردەکەوێت، کورد لە ڕووی دیموکراسی و هەڵبژاردنەوە ناتوانێت هیچ هەنگاوێک بە ئاراستەی چارەسەر و گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە بنێت، وە ئەگەر سەرکردایەتی سیاسی کورد بیەوێت پلانێکی جدی هەبێت بۆ چارەسەری ئەو ناوچانە پێویستە هەنگاوی خێرا بنێت لە ڕووی:-
(1) ـ لە ڕووی دەستوری و یاساییەوە پێویستە لەگفتوگۆی دانوساندنی پێکهێنانی حکومەتی عێراق ئاساییکردنەوەی دۆخی ئەو ناوچانە و جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ و گەڕانەوەی دۆخەکەی بۆ پێش ١٦ ئۆکتۆبەر بکاتە مەرجی بنەڕەتی بۆ هەر لایەك کە پشتگیری کوردی بیەوێت ، هەرچەندە چ لەکاتی بانگەشەی هەڵبژاردن و چ لەئێستادا هیچ پلان و تەنانەت لێدوانێکی هێزە براوەکانی هەڵبژاردن نابینین لەکوردستاندا سەبارەت بەو ناوچانە بەڵکو تەنها باسی موچە و یاسای هەڵبژاردن بووە بەبابەتی گرنگی هێزە کوردییەکان،
(2) ـ لەڕووی جوگرافیاو دانیشتوانەوە لای هەموان ڕوونە کە ئەو ناوچانە لەبەر پێگە گرنگەکەی بۆ کوردستان دووچاری سیاسەتی تەعریب و تەرحیل و زەوتکردنی زەویەکانیان و دانیان بە عرب بۆتەوە و دواتر ئەنفالکردنی خەڵکەکەی و سەرجەم گوندو شارۆچکەکانی بەکورد چۆڵکران تا ٢٠٠٣ ، بەڵام لەبری پلانێکی جدی بۆ گەڕاندنەوەی زەویەکان بۆ جوتیارە کوردەکان و گەڕاندنەوەی خەڵکەکە بۆ گوندەکان بەهۆی دامەزراندنەوە تێکڕا لەشارە گەورەکاندا هەرێمی کوردستان جێگیرکران بەمەش کورد توانای گەشەی دانیشتوانی رۆژ بەرۆژ ڕوو لەکەمبونەوە دەکات بەراورد بە نەتەوەیی عەرەب ، وە تائێستاش بەشی زۆری زەوی جوتیاری کورد هەر بەدەستی جوتیارە عەرەبە هاوردەکانەوە ماوە ، بۆیە ئەگەر هەنگاوی دەستوری و یاسایی نەنرێ بۆ ئاسایی کردنەوەی دۆخی ناوچەکان ئەوە کورد پێویستی بەوەیە حکومەتی عێراق ناچار بکات کە هەندێک گۆڕانکاری کارگێڕی بکات بەگەڕاندنەوەی قەزاکانی کەلار و کفری و چەمچەماڵ بۆ سەر کرکوك...هتد .
(3) ـ بۆ چارەسەری کێشەی ئەو ناوچانە دەبێت کورد چەندین هەنگاو بنێت کە گرنگترینیان لەڕووی ئابورییەوە کە ئەوەش لەجیهاندا بابەتێکی گرنگە هەر گەڵێك ئابوری لەلابێت دەسەڵات و شار و کۆی جومگەکانی تر بەئاسانی دەتوانێت کۆنترۆڵ بکات ، لەمەشدا چەندینجار وڵاتانی ئەوروپی و ئەمریکاش ئامۆژگاری کوردیان کردووە کە هەوڵبدات لەڕووی ئابورییەوە ئەو ناوچانە کۆنترۆڵ بکات و سەنتەری بازرگانی جیا جیا و کارگەی چۆراو چۆر دروست بکات بەڵام هیچ هەنگاوێک لەو ڕووەوە نابینرێت ، لەکاتێکدا دەتوانرێت ئەو پارەیەی کەلەکاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا خەرج دەکرێت دەتوانرێت سەدان پرۆژەی گەورەی بازرگانی پێ دروستبکرێت ، بۆ ئەمەش دوا هەڵبژاردن بەنمونە وەربگرین بەتەنها یەکێتی ده‌یان ملیۆن دۆلاری خەرج کردووە بۆ پاراستنی دەنگەکانی لە کەرکوک کەتێیدا سەرکەوتووش نەبوون.
