هونه‌رمه‌ند قادر ئه‌لیاسی
ڕۆژی پێنجشەممە، ١٧ی رەزبەری٢٧٢٠ی کوردی ـ ٨ی ئۆکتۆبری ٢٠٢٠ی زایینی، بە بڵاوبوونەوەی هەواڵی کۆچی دوایی هونەرمەندی ناسراو محەممەدڕەزا شەجەریان کە لووتکەیەکی هەرە بەرزی هونەری نەتەوەی فارسە، لێشاوێک نووسینی خوشک و براکوردەکانی باشوور و ڕۆژهەڵاتی کوردستانم لە ڕێگای تۆڕەکۆمەڵایەتییەکانەوە بەتایبەت فەیسبووک بەرچاو کەوت.
وەک کەسێکی ماندووی ڕێگای هونەری کوردی و وەک گوێگرێکی هونەری دەنگ و مووزیکی کورد و چواردەور، چاوم کردووەتەوە و گوێم داوەتە گۆرانی، دەنگی شەجەریانم لا خۆش و دڵنشین بووە. سروشتییە کەسێک کە ڕۆژگارێک دڵمی لاواندبێتەوە، ئەوەندە یادگاری جێهێشتووە، لانیکەم بۆ مەرگیشی خۆشحاڵ نەبم.
لێ، شەجەریان بە درێژایی مێژووی ژیانی هونەریی خۆی بە زمانی فارسی گۆرانی وت و شێعر و هەڵبەستی شاعیرانی بەرزی وەک حافیز، سەعدی، مەهدی ئەخەوان سالس، هووشەنگ ئیبتهاج و...هتد بۆ مەقام و بەستەکانی هەڵبژارد. کاری کرچوکاڵی نە بە مووزیک و نە بە دەنگ لە دوای خۆی بەجێ نەهێشتووە. سەرجەم کارە هونەرییەکانی لە لووتکەدان.
لەگەڵ ئەم نرخاندنە، دەبێ ئەو ڕاستییەش بزانین کە تێکڕای کارە هونەرییەکانی ئەم هونەرمەندە دەچێتە سەر خەرمانی هونەری نەتەوەی فارس. چونکە بەو زمانە وتراوە. کێشەکە ئا لێرەوە دەست پێدەکا.
ئەوەی کێشەی سەرەکی خولقاندووە و سێبەری خستووەتە سەر کارەکانی شەجەریان و هونەرمەندانی فارسزمان، بە هەڵەناساندنی ئەو هونەرەیە کە هیی نەتەوەیەکە بەڵام بەناوی ئێرانەوە پێناسە دەکرێ. ئەم هەڵەیەش سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چەوتیی ڕوانگەی دەسەڵاتدارانی تاران. لە ڕوانگەی ئەوانەوە ئێران واتە تاران و خەڵکی ئێرانیش تەنیا فارسە و زمانەکەشی هەر یەک زمانە کە هیی نەتەوەی خاوەن دەسەڵاتە. ئێران ساڵی ١٣١٤ی هـ (١٩٣٥ز) لەلایەن ڕەزاشاوە پێناسەیەکی هەڵەی بەسەردا سەپا، ئەویش ئێرانی یەک نەتەوە، یەک زمان و یەک ئایینە. واتە ئێرانی فرەنەتەوە بە تۆپزی و یاسای دارستان ترێنجێندرایە نێو یەک قەوارە و لە نەتەوەی فارس و زمانی فارسی و مەزهەبی شیعەدا کورت کرایەوە. ئەگەر ئێران وا بوایە و نەتەوەیەکی دیکەی جگە لە فارس تێدا نەژیایە، دەکرا بێژین شەجەریان هونەرمەندی تەواوی ئێران بوو. کاتێک سەیری پێکهاتەی خەڵکی ئێران دەکەین جگە لە فارس، پێنج نەتەوەی (بەلووچ، عەرەب، تورکمەن، ئازەری و کورد)ی دیکەی تێدا دەژین. واتە وڵاتێکی فرەنەتەوەیە، کەواتە فرەزمانیشە. لەنێو ئەو نەتەوانەشدا جگە لە ئیسلامی سوننە و شیعە، کوردی یارسانی و ئایینزاکانی دیکەش هەن. هەبوونی هۆگری دەنگی شەجەریانیش لە هەرێمە جیاجیاکانی ئێراندا ئەوە ناگەیەنێ کە ناوبراو وەک دەنگ و وەک پەیڤ نوێنەرایەتی سەراسەری ئێران دەکا. من وەک چۆن دەنگی (ئوم کەلسوومـ)ـی میسری، (نازم غەزالی)عێراقی و (فەیرووز)ی لوبنانیم پێ خۆشە، ئاواش دەنگی شەجەریان دەمجووڵێنێ. بەبێ ئەوەی هیچ کام لەو دەنگانە کورد بن. کەواتە گوێگرتن و هۆگریی کەسێکی کورد بە دەنگی کەسێکی وەک شەجەریان لە نەتەوەیەکی دیکە واتای ئەوە ناگەیەنێ خاوەنی ئەو دەنگە (شەجەریان) نوێنەری هونەریی نەتەوەی ئەو کەسە کوردەشە. تا ئێرە ڕوونە کە منی کورد دەتوانم وەک هۆگری هونەری زمان و نەتەوەیەکی تر، گوێ لە شەجەریان بگرم و بۆ مەرگەکەشی سۆزی مرۆڤانە و هەستی نوستاڵژی و بیرەوەریم لەگەڵ دەنگەکەی هەبێ.
بەڵام ئەو نە بەدەنگ و نە بە پەیڤ نوێنەرایەتی نەتەوەیەکی دیکەی جیا لە نەتەوەی فارس ناکا. باشە شەجەریان لە ڕوانگەی خۆیەوە، وەک دەنگبێژێکی فارسیبێژ و فارسیخوێن، چۆن ڕوانیویەتە ئێران؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە سەیری ئارشیڤی کارە هونەرییەکانی بکەن. ئەو لە دوو قۆناغی جیاوازدا چەند کاری بە شێوەی سروود تۆمار کردووە کە دەکرێ دوو بەرهەمی وەک نموونە بهێنینەوە: ١ـ شەوگەڕ(شب نورد) یان چەکەکەم بدەیە[1]، سروودێکە ساڵی ١٣٥٧ی هەتاوی (زستانی١٩٧٩ی زایینی) تۆمار کراوە. ئەم شیعرە هیی شاعیرێکە بەناوی ئەسلان ئەسلانیان کە بەیادی ئەمیرپەرویز پوویان، ئەندامێکی کارای ڕێکخراوی چریکە فیداییەکانی (گەلـ)ـی ئێران وتوویەتی. پوویان کە یەکێک بووە لە دامەرزێنەرانی ئەو ڕێکخراوە، ساڵی١٣٥٠ی هـ (١٩٧١ز) لە زیندانی پاشایەتیدا خۆی دەکوژێ. وەک لەسەربردەی ئەم کارە هونەرییەدا هاتووە، محەممەدڕەزا لوتفی بۆ ڕاپەڕینی گەلانی ئێران مووزیکی ئەم سروودە ئامادە دەکا و دەیدا بە شەجەریان. ئەگەرچی ئەم سروودە بۆ ڕاپەڕینی خەڵکی ئێران دژی ڕێژیمی پاشایەتی تۆمار و بڵاو کرایەوە، بەڵام کۆماری ئیسلامی دواتر لەپێناوی ورەبەخشین بە پاسدار و بەسیجییەکانی خۆی لە بەرەکانی شەڕی عێراق ـ ئێران و شەڕ دژی کوردستاندا کەڵکی لێوەردەگرت. ٢ـ زمانی ئاگر(زبان آتش) یان "چەکەکەت دانێ"[2] سروودێکی دیکەی شەجەریانە کە شێعرەکەی هی "فەرەیدوون موشیریـ"ـیە. ئەم سروودەی بە مووزیک و سازبەندیی مەجید درەخشانی وەک دژکردەوەیەک بەرامبەر بە سەرکوتی ڕاپەڕین و ناڕەزاییەتییەکانی تاران لە کۆتایی بەهاری ١٣٨٨ی هـ (٢٠٠٩ز) وت. ئەو خۆپیشاندانە لەمەڕ داسەپاندنەوەی مەحموود ئەحمەدی نژاد لەجێی میرحوسەین مووسەوی هاتە کایەوە. لە بیرتانە، ئەحمەدی نژاد بەبۆنەی دووبارەبوونەوەی بە سەرکۆمار لە ڕۆژی یەکشەممە، ٢٤ی جۆزەردانی ١٣٨٨ی هـ (١٤/٦/٢٠٠٩) لە گۆڕەپانی وەلیعەسری تاران خەڵکی ناڕازی بە پووش و پڵاش (خس و خاشاک) ناودێر کرد. شەجەریانیش لە ڕوونکردنەوەیەکدا لەسەر ڕاگرتنی کارەکانی لە دەنگوڕەنگی کۆماری ئیسلامی لە نامەیەکدا بۆ عزەتوڵڵا زەرقامی، بەرپرسی ئەوکاتی دەنگ و ڕەنگی ڕێژیم نووسی: "لە کاتێکدا خەڵک تووشی سەرگەردانی و پەرێشانین، ئاقای ئەحمەدی نژارد بە پووش و پڵاش لەقەڵەمیان دەدا، ئیتر دەنگی من لە دەنگ و ڕەنگی (ئێوەدا) جێی نابێتەوە. چونکە دەنگی من دەنگی ئەو پووش و پڵاشەیە و هیی ئەوانە و تەنیا بۆ ئەوانە."
لەم دوو هەڵوێستەیدا ئەگەرچی جێی لێوردبوونەوەیە و دەبێ وەک بوێریی شەجەریان بنرخێندرێ، لێ ئەو بە هونەر نواندی لەگەڵ گەلە، بەڵام کام گەل؟ گەلی فارس. بۆ؟ چونکە ئەو جگە لەوەی هونەرەکەی بەزمانی فارسییە، لە دوو قۆناغیشدا هاتووەتە دەنگ کە هەر دوو قۆناغەکە دەسەڵاتی تاران و یەک نەتەوەی تێدا بەرجەستە کراوە. ئەگەر ڕوانگەی هونەری ئەو لە زمانی فارسیدا دەربڕی ئازاری تەواوی ئێران بووە، خۆ دەیزانی لە سەرەتای شۆڕشی گەلانی ئێران و پاش هاتنە سەر دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی، گەلانی دیکەی نێو جوغرافیا(جوگرافیا)ی ئێران بەگشتی و کورد بەتایبەتی سەرکوت دەکران، کە چی تاکە هەڵوێستێکی نە بە هونەر و نە بە قسە دژی جیانەیەتەکانی ڕێژیم دەرنەبڕی. لە نەورۆزی سنەی خوێناوییەوە بگرە هەتا سەرکوتی بێبەزەییانەی تورکمەن، عەرەب، بەلووچ و... بگاتەوە لەسێدارەدانی هەزاران کوڕ و کچی ئەو گەلانە، تێرۆری ئاشکرای ڕێبەرانی کورد و لە کۆتاییدا کوشتنی کۆڵبەران، ئەوەندە "ڕأی من کو ـ دەنگی من کوانێـ"ـی تاران "شەجەریانـ"ـی نەبزواند.
کۆتایی بابەتەکەم سەبارەت بە شەجەریان و فارستەوەریی ناوبراو و حاکمیەتی تاران لە پێناسەکردنی هونەری نەتەوەکانی جیا لە فارس بەم چەند دێرە درێژە دەدەم: کاتێک دەیانهەوێ مووزیک و هونەری نەتەوەکانی دیکەی جیا لە فارس بناسێنن، لە ناو و ناتۆرەی وەک مووزیکی مەحەلی(ناوچەیی)، نەواحی یان ناوچەکانی ئێران و گویش کوردی واتە بە شێوەزاری کوردی کەڵک وەردەگرن، بەڵام کە دێنە سەر ناساندنی مووزیکی فارسی، بە مووزیکی ڕەسەنی ئێرانی، مۆسیقای ڕەسمی و سوننەتیی ئێرانی، مووزیکی کلاسیکی ئێرانی و مۆسیقای دەزگایی یان مەقامیی ناودێری دەکەن. لەکاتێکدا ئەم هەموو جیاوازیکارییە هەیە، شەجەریانی شاڕەزا لە تەواوی پێچ و گەوە و بەرز و نزمییەکانی مووزیک بەگشتی و مووزیکی ئێران بەتایبەتی، لەباتی ئەوەی خۆی لە هێنانەسەر زمانی مووزیکی محەلی کوردی ببوێرێ و بە مووزیکی رەسەنی کوردی پێناسەی بکا، هەمان ناوی بێناوەرۆکی شۆڤینیستی فارس لەسەر مووزیکی کوردی و نەتەوەکانی دیکە دووپات دەکاتەوە.
کارێکی ڕواڵەتیی دیکەی نەمر شەجەریان ئەوەیە کە بە وتنەوەی گۆرانییەکی مامۆستا سەیدعەلی ئەسغەری کوردستانی بەناوی "غەمگین و دڵپەشێوم" و هێنانی ناوی ئەو هونەرمەندە ناوازەی کورد وەک خاوەنی ئاوازەکە بەڵام بە شێعری فارسی، وای لە هەندێ وشکەسۆفی کردووە کە تووشی خۆلەبیرچوونەوە بن. نە وتنەوەی ئەو گۆرانییە و نە لەبەرکردنی بەرگی کوردی لەگەڵ کوڵەباڵی کوردی هەورامی و لەسەرنانی مشکی جافەتی لەلایەن شەجەریانەوە، ناوبراو ناکا بە خەمخۆری کورد. چونکە لە هیچ کام لەو کێشانەی سەرەوە ڕیزی خۆی لە دەسەڵاتدارانی تاران بەرامبەر بە کورد و بەلووچ و...هتد جیا نەکردەوە.
بۆیە کورد دەبێ لەگەڵ دەربڕینی هەستی مرۆڤدۆستی و پەرۆشیی بۆ چواردەوری خۆی، چاوی باش بکاتەوە و بخوازێ و بێژێ: هەتا تاکەکانی نەتەوە سەردەستە داگیرکەرەکان وەک بەڕێز د. ئیسماعیل بێشکچی نەیەنە دەنگ و خەمی ئێمە بە خەمی خۆیان نەزانن و ئازاری کوردیش وەک کێشەی خۆیان لە چوارچێوەی ئەو وڵاتانەدا بە یەک چاو سەیر نەکەن، ئێمەش مافی خۆمانە لەوە زیاتر نەبین بە بەڵاوەگێڕ و پاسەوانی سنووری ئەوان. کاتێک فرمێسکەکانمان دەبێتە هەتوانی ئازارەکانی ئەوان، ئێمە بە خۆیان بزانن و لە بەڕێوەبەریی وڵاتدا بە یەکسانی ڕۆڵ و نەخشمان هەبێ. مەلا فەتاحی جەباری جوانی وتووە:
پەی یەکێ بمرە! پەرێت مەردە بۆ
ئـەو جە تۆ زیـاتر ئـیمـان ھەردە بۆ [3]
پاشکۆی یەکەم ـ شب نورد ـ اصلان اصلانیان:
شب است و چهرەی میهن سیاهه
نشستن در سیاهی ها؛ گناهه…
تفنگم را بده تا ره بجویم، که هر که عاشقه پایش به راهه
برادر بیقراره… برادر شعله واره
برادر؛ دشت سینەاش لاله زاره
شب و دریای خوف انگیز و طوفان؛ من و اندیشەهای پاک پویان
برایم خلعت و خنجر بیاور؛ که خون میبارد از دلهای سوزان
برادر نوجوونه برادر غرق خونه؛ برادر کاکلش آتشفشونه
تو که با عاشقان؛ درد آشنایی…
تو که همرزم و هم زنجیرِ مایی
ببین خون عزیزان را به دیوار؛ بزن شیپور صبحِ روشنایی…
برادر بیقراره… برادر شعلەواره
برادر نوجوونه برادر غرق خونه؛ برادر کاکلش آتشفشونه
برادر؛ دشمنم خونخواره امشب
هوای خانه؛ ظلمت باره امشب…
چراغی بر سر راهم بگیرید؛ که دیو شهر شب بیداره امشب…
شب است و مادرانِ شهر، غمناک…
هزاران گل شکفت و خفت بر خاک
عزیزم داغدارم دست وا کن؛ به پا کن بیرق صبح طربناک
به عهد شب نظربین ها وفا کن…
برادرهای عاشق را صدا کن…
بزن بر سینه ی شب تیری از نور؛ گل خورشید را مهمانِ ما کن
به سیل صبح خواهان؛ راه بستند
هزاران سینه و سر را شکستند…
ولی مردم گرفته دست در دست؛ ز چنگ دیو مردم خوار رستند
پاشکۆی دووهەم: شعر زبان آتش، فریدون مشیری:
تفنگت را زمین بگذار
که من بیزارم از دیدار این خونبارِ ناهنجار
تفنگِ دست تو یعنی زبان آتش و آهن
من اما پیش این اهریمنی ابزار بنیان‌کن
ندارم جز زبانِ دل، دلی لبریزِ از مهر تو
ای با دوستی دشمن
زبان آتش و آهن
زبان خشم و خونریزیست
زبان قهر چنگیزیست
بیا، بنشین، بگو، بشنو سخن، شاید
فروغ آدمیت راه در قلب تو بگشاید
برادر گر که می‌خوانی مرا، بنشین برادروار
تفنگت را زمین بگذار
تفنگت را زمین بگذار تا از جسم تو
این دیو انسان‌کش برون آید
تو از آیین انسانی چه می‌دانی؟
اگر جان را خدا داده ست
چرا باید تو بستانی؟
چرا باید که با یک لحظه غفلت، این برادر را
به خاک و خون بغلتانی؟
گرفتم در همه احوال حق گویی و حق جویی
و حق با توست
ولی حق را برادر جان، به زور این زبان‌نافهم آتش‌بار
نباید جست!
اگر این بار شد وجدان خواب‌آلوده‌ات بیدار،
تفنگت را زمین بگذار!
[1] . پاشکۆی یەکەم.
[2] . پاشکۆی دووهەم
[3] . بۆ کەسێ خۆت بڕەنجێنە و بمرە کە بۆ تۆ بمرێ و خەمخۆرت بێ. ئەو لە تۆ فرەتر خەمی تۆی لەبەر بێ.
