دۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفەریقا وەك پوچەڵكردنەوەی بۆمبێكی چێنراوە، كە هەر هەڵەیەك لە پوچەڵكردنەوە بۆمبە چێنراوەكەدا، تەقینەوەیەكی گەورە دروست دەكات.
كێشە جیهانییەكان
لە ئێستادا جیهان بە دەست چەند كێشەیەكی گەورەوە دەناڵێنێت كە لە قۆناغێكی مەترسیدار و یەكلاكەره‌وەدایە لەوانە:
١- كێشەی چین و فراوانخوازییە ئابورییەكەی بە ئاڕاستەی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و ئەوروپا كە چەقی ستراتیژیەت و هەیمەنەی ئەمریكایە. لەمەشدا پشتده‌به‌ستێ بە گەشە ئابورییە خێراكەی و زۆری دەستی كار و كۆپیكردن، دزینی بیرۆكەی بەرهەم و پیشەسازیە ئەمریكییەكان، ئەمەش وایكردووە گەشەی یٔابوری چین سەرەڕای كۆرۆنا ٥.٧ % لە بەرامبەردا گەشەی یٔابوریی یٔەمریكا سەدا ١.٢% بووە.
٢- هەرچەند ڕوسیا لە دەرەوەی ململانێ جەمسەرگیریی ئێستایە، كە لە نێوان فەوزای شیوعیەتی چین و لیبراڵیزمی سەرمایەداریی و جیهانگیریی ئەمریكادایە بەڵام هێشتا ڕوسیا كێشەیەكی دیكەی جیهانیە بە تایبەت لە فراوانخوازیدا بە ئاڕاستەی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و، لە پرسی پەرەپێدانی بەرنامەی ئەتۆمی ناوخۆی ڕوسیا و وڵاتانی وەك ئێران و كۆریای باكور.
٣- لێكەوتەكانی كۆرۆنا یەكێكی ترە لە كێشە جیهانییەكان، چونكە كۆرۆنا جیهانی لە مەترسی چەكە بایلۆژییەكان بە ئاگاهێنایەوە كە چین و ڕوسیا و ئەڵمانیا كاریان لەسەر دەكرد.
لە ڕووی ئابوریشەوە كۆرۆنا جیهانی خستە بەردەم پێویستی چاوخشاندنەوە بە سیستەمە ئابوریی و تەندروستی و بازرگانییەكاندا، دەستهەڵگرتنی تەواوەتی دەوڵەت لە یٔابوریی و تەندروستی و پەروەردە، هەڵەیەكی گەورەی سەرمایەداری بوو یٔێستا بڕیاری چاوپێداخشاندنەوەی دراوە.
لە ڕووی جوڵەی بازرگانییشەوە ئابوریی جیهان، لە قۆناغی داكشاندایە بەهۆی زیانەكانی كۆرۆناوە كە تا یٔێستا ١٦ ترلیۆن دۆلارە، كە دەكاتە ٢٠% كۆی بەهای ئابوریی جیهان.
٤- كێشەیەكی دیكەی ئێستای جیهان بێكاریی و خۆراكە، چونكە بەهۆی بە دیجتاڵ كردنی بەرهەمهێنانی و كێبركێ بۆ كەمكردنەوەی بڕی تێچوون چاوەڕوان. دەكرێت تا ساڵی ٢٠٢٥ زیاتر لە ١٢٥ ملیۆن كەس بێكاربن.
لە ڕووی كشتوكاڵیشەوە جیهان لە بەردەم مەترسی قاتوقڕی دایە چونكە بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوا و كەمبوونەوەی بڕشتی زەویی و زۆر بوونی ژمارەی دانیشتوانەوە، پێداویستی بۆ خۆراك زیادی كردووە و بەرهەمهێنانیش كەمیكردووە ئەمەش وادەكات وڵاتان پەلبهاوێژن بۆ دەرەوەی سنوری جوگرافی خۆیان.
٥- كێشەی ئاوی شیرین یەكێكی ترە لە كیشە جیهانیەكان كە ڕۆژ بە ڕۆژ لە كەمبوونەوەدایە، بووە بە چەكێكی ئابوریی و جیۆسیاسی وڵاتان دژی یەكتر بەكاری دەهێنن.
٦- كێشەی ڕێڕەوە ئاوییەكان كە زیاتر لە دوو لەسەر سێی بازرگانی جیهانی پێوە بەندە و هەوڵی دەستگرتن بەسەر یٔەو بەندەرانەدا، بە تایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە داهاتوودا ململانێ و پێكادانەكان توندتر دەكاتەوە.
٧- جەنگی دراو كێشەیەكی ترە كە بەرۆكی جیهانی گرتووە، كە لە ئێستادا وەك چەكی شەڕی ئابوریی بەكاردەهێنرێت بەتایبەت لە لایەن چین و ئەمریكاوە، بۆ نمونە دراوە ئەلیكترۆنییەكان.
٨- كێشەی دەستگرتن بەسەر بۆشایی ئاسمان و دەستڕاگەشتن بە هەسارە و غازەكانی بۆشایی ئاسمان یەكێك دەبێت لە كێشەكانی داهاتووی جیهان.
ئەم كێشانە بەشێكن لەو مەترسیانەی كە ئایندەی گۆی زەوی و تەواوی سیستەمەكانی خستووەتە بەردەم ئەگەرێكی نادیار كە چارەنوسی مرۆڤایەتی پێوە بەندە.
كێشەكانی ناوچە و كردنەوەی گرێ كوێرەكان
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە بووە بە چەقی ململانێی زلهێزەكان، بەهۆی بوونی سەرچاوەكانی ووزە لەم ناوچەیەدا بەڵام ئێستا چەندین هۆكاری دیكە ململانێكانی توندتر كردووەتەوە: لەوانە بازاڕی ساخكردنەوەی كاڵا و رێڕەوە ئاوییەكان و بەنداو و زەوی و كانزاكانی ئەم ناوچەیە، لێرەوە بەشێك لە كێشەكان و كردنەوەی كلیلی چارەسەرەكانی دەخەینە ڕوو:
١- عێراق:
عێراق بە قۆناغێكی ڕاگوزەردا تێپەڕ دەبێت، بووە بە چەقی بەشێك لە ململانێكان لەوانە:
ململانێی چین و ئەمریكا بەهۆی ئەوەی عێراق دەكەویتە سەر ڕێگای پرۆژەی یەك ڕێگا و یەك پشتێنی چین و ئەمریكاش دەیەوێت لە عێراق و ئێرانەوە رێگاكە بپچڕێنێت و ڕێگری بكات كە فراوانخوازی چین بگاتە كەنداو و ئەوروپا.
- ململانێكانی ئەمریكا و ئێران لە عێراق گەرچی لاوەكیە بەڵام ئەمەریكا لە ئەگەری ڕێكنەكەوتن لەگەڵ ئێراندا ڕێگە نادات چین ئێران بكات بە دەستی داگیركردنی عێراق.
جگە لە ململانێكانی چین و ئەمریكا و ئێران لە عێراق دەرهاویشتەكانی لە عێراق دەبینرێت لەوانە هەوڵی كەنداو و ڕوسیا و ئەوروپا و توركیا بۆ جێپێكردنەوەی خۆیان لە عێراق بۆ ئەوەی لە دەرەوەی هاوكێشە جیهانییەكان نەمێننەوە.
٢- ئاردۆگان:
لە توركیا كە لە دوای ساڵی ٢٠١٤ پرۆژەی زیندوو كردنەوەی خەلافەتی عوسمانی دەستكاری كردنی سنورەكانی هەبوو بەڵام لە شەڕی سوریا و لیبیا تێوەگلێنرا و خەونەكەی لە باربرا.
هەربۆیە توركیا لە ئیستادا هەوڵی پاراستنی بەشێك لە دەستكەوتەكانیدایە و دانوستاندنەكانی لەگەڵ میسر و ئیسرایٔیل و ئەمریكا و كەنداودا دەستپێكردووە، بۆ گۆڕینی تیرۆڕوانینی ئەو وڵاتانە و كەنارگیرنەخستنی لە هاوكێشەكاندا، بۆ نمونە داوای لە میسر و ئیسرایٔیل كردووە ڕێگەی بدەن بچێتە ناو كۆڕبەندی گازی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە.
٣- ئێران:
ئەمریكا دەیەوێت ئێران لە دوژمنەوە بكات بە دۆست، ئەمەش بە ڕێگاچارەی ئابوری و دیبلۆماسی بە پێچەوانەی بژاردەی هێزی ترەمپەوە، بۆ ئەمەش سازشی بۆ ئێران كردووە لە پرسی دانوستاندنی ئەتۆمی دا بەڵام ئەگەر ئێران نەچێتە ژێربار ئیدارەی بایدن ستراتیژەكەی ترەمپ دەخاتەوەكار.
چونكە وه‌ك گیپی ڕۆڵ دەڵێت بە شەڕ بێت یان ئاشتی ئێران پێویستە بهێنرێتە بەرەی ئەمەریكا، چونكە ژمارەیەكی زۆر گرنگی هاوكێشەكەیە بۆ ڕێگری لە نفوزی چین و ڕوسیا لە ناوچەكەدا.
٤- سوریا:
كێشەی سوریا بۆ ئەمەریكا گرنگی ستراتیژی نییە و تەنها وەك تاكتیك مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت و پرسی ئاسایش و پاراستنی سنورەكانی ئیسرایٔیل تاكە خاڵی ستراتیژیی ئەمریكایە لە سوریا.
پرسی كوردیش لە ئێستادا لە قۆناغی تاكتیكدایە و نزیكە ببێت بە ستراتیژ، بەهۆی پێویستی ئەمریكا بە پێگەی ستراتیژی ڕۆژاوای كوردستان كە هێڵێكی گرنگی جیاكەرەوەی جیهانی عەرەبی و ئەوروپایە.
٥- بەنداوی نەهزە:
كێشه‌ی ئه‌م به‌نداوه‌ی ئەسیوپیا كە پرۆژەیەكی هاوبەشی ئەفەریقیە لە ئێستا دا دۆخەكەی گەشتووەتە ئاستی تەقینەوە، میسر ئەگەرچی هەڕەشە دەكات بەڵام هەڵەیەكی گەورە دەكات ئەگەر هێرش بكاتە سەر بەنداوەكە، چونكە بەنداوەكە پرۆژەیەكی ئیسرائیلیە و ڕەهەندیكی ئاینی قوڵی هەیە، ئەویش بە سەنتەركردنی ئەسیوپیایە وەك ڕووگەی مەسیحیەكان لە بری قودس، جگە لە دابینكردنی ئاوی شیرین بۆ ئیسرائیل لە ڕێگای بۆرییەوە.
٦- لیبیا:
بۆ ئەمریكا و ئەوروپا گرنگیەكی زۆری هەیە، لە ئێستادا ئەمریكا لە ڕێگای یاسای ئارامی لیبیایەوە خەونی ڕوسیای پوچەڵكردەوە بۆ دامەزراندنی بنكەی سەربازی لە كەناراوەكانی لیبیای هاوسنوری ئەوروپاـ بەهەمان شێوە لە سودانیش دەستی ڕوسیا و چینی بڕی بۆ ئەوەی ڕێگریان لێبكات ئەفەریقا بكەن بە جێگای نفوزی خۆیان.
7- یەمەن:
كە ماوەی ٧ ساڵە بەردەوامی هەیە، لە ئێستادا لە چارەسەرەوە نزیكە چونكە سعودیە نایەوێت چیتر كات و هێز بە فیڕۆ بدات و ئیماراتیش بە خەونی خۆی گەیشتووە و دەستی بەسەر یەمەنی باشور و دوورگەی سوقەترادا گرتووە كە كلیلی گەروی بابولمه‌نده‌به.
8- كێشەی لوبنان:
بەشێك نییە لە ستراتیژی ئەمریكا و هاوشێوەی ڕۆژاوای كوردستان لە پرسی پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیلدا بۆ ئەمریكا گرنگە.
بەڵام بۆ ئەوروپا و بەتایبەت فەرەنسا لوبنان بەشێكی گرنگی ستراتیژی فەڕەنسایە و لە سەردانی دوێنێی وەزیری دەرەوەی فەڕەنسا بۆ لوبنان هۆشداری كۆتایی دراوە بە سەركردە سیاسییەكان، كە دەبێت كێشەكان لە كەمتر لە سێ مانگدا چارەسەر بكەن.
كێ گرێكوێرەكان دەكاتەوە ؟
ئەوەی ئەركی كردنەوەی گرێكوێرەكانی پیسپێردراوە بەرپرسانی سیاسی نین، بەڵكو بەرپرسابی دەزگا هەواڵگرییەكانن لەوانە یوسی كوهینی سەرۆكی مۆساد و خالید حمیدانی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری سعودیە و علی مەملوكی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری سوریا و هاكان فیدانی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا و محه‌مه‌د بن زایدی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری ئیمارات و كازمی كە سەرۆكی دەزگای هەواڵگری عێراقە.
ئەم سەركردانە لە ماوەی سێ مانگی ڕابردوودا زۆرترین جوڵەیان هەبووە، چونكە ئەمریكا لە ئەو ڕاستییە تێدەگات كێشەكان ئاڵۆزن پێویستی بە ڕۆڵی دەزگا هەواڵگرییەكان هەیە كە بانكی زانیاریی و داڕشتنی پلان و نەخشەكانن و لە وردەكاری كێشەكان ئاگادارن.
دەریٔەنجام
- ئەمریكا دەیەوێت ڕۆڵێكی زیاتر بە عێراق بدات بۆ هاوسەنگردنی هەندێك لە هاوكێشە ناوچەییەكان و بۆ ئەمەش مستەفا كازمی ڕاسپیدرا بۆ ڕۆڵگێران لە لێكنزیكردنەوەی سعودیە و میسر و ئوردن و ئیمارات لە ئێران.
هاوكات ڕاسپێردراوە بۆ گێڕانەوەی سوریا بۆ بەرەی ئەمریكا و دوێنێ كازمی لەسەر ئەو پرسە نامەیەكی گەیاندووە بە بەشار ئەسەد.
ـ كێشەی سوریا لە چارەسەركردنەوە نزیكە و ئەمەریكا پێشنیازی هەڵگرتنی سزا و ڕێگەدان بە ئاوەدانكردنەوەی سوریا و گەڕانەوەی بۆ ئەندامێتی كۆمكارى وڵاتانی عه‌رەبی داوە بە سوریا، لە بەرامبەر جێبەجێكردنی چەند داواكارییەك كە لە ڕاستیدا داواكاری ئیسرائیلە.
- كورد لە ڕۆژاوا تا ئێستا تاكتیكی گەمەی ئەمریكان و بەكاردەهێنرێن بۆ فشاركردن لە توركیا و ڕوسیا و سوریا، لە هەمان كاتدا گرێی بڕینی هیلالی شیعی ئێرانن.
- دانوستاندنەكانی ئێران و ئەمریكا لە قۆناغێكی هەستیاردایە و ئەگەر نەگەنە ڕێكەوتن ململانێكان تا ئاستی پێكدادان دەتەقێتەوە.
ـ ئەمریكا لە ئێستادا چەند پرۆژەیەكی سیاسی و ئابوری هەیە وەك جێگرەوەی پرۆژەكەی چین لەوانە: پرۆژەی عێراق و شامی نوێ و پرۆژەی هاوپەیمانی ئارامی ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی و پرۆژەی هەناردەی نەوتی عێراق لە ڕێگای بۆرییەوە بۆ ئیسرائیل و میسر، پرۆژەی بازاڕی هاوبەشی عەرەبی و پرۆژەی پێكهێنانی هێزی ناتۆی عەرەبی.
ـ ئەگەر ستراتیژی ئەمریكا لە عێراق و ناوچەكەدا شكست بهێنێت، ئەوا لە عێراق دەكشێتەوە ستراتیژیی B دەخاتەگەڕ كە بریتیە لە كشانەوە و دروستكردنی فەوزا بۆ ئەوەی هێزە ململانێكارەكان ماندوو بن دواتر بگەڕێتەوە وەك یٔەوەی لەساڵانی ١٩٧٨-١٩٩٠ ڕوویدا بۆ ڕێگری لە یەكێتی سۆڤیەت.
ـ لە دوای چین هەوڵی یەكێتی ئەوروپا بۆ دەستگرتن بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دووەم گەورەترین مەترسی ستراتیژییە بۆسەر ئەمریكا بۆیە نایەوێت لە ستراتیژی ڕیگری لە چیندا پشتی چۆڵ بكات بۆ ئەوروپا هاوشێوەی ستراتیژی ڕێگری لە یەكێتی سۆڤیەت كە ئەنجامەكەی بەهێزبوونی چین و مەترسیەكانی بوو.
ـ كێشەكانی یەمەن و سوریا و لوبنان و بەشێكی كێشەكانی عێراقیش گڕێدراوی ئێرانە بۆیە چارەسەربوونیان پەیوەستە بە كێشەی ئێرانەوە.
بە شێوەیەكی گشتی ستراتیژی بایدن بریتیە لە هێمن كردنەوەی ئاڵۆزییەكان، چونكە ڕوسیا و چین ئاڵۆزییەكان و سەرقاڵكردنی ئەمریكایان بەو كێشانەوە، كردبوو بە دەرفەتی فراوانكردنی نفوزیان لە ناوچەكەدا.
بەهەمان شێوە، وڵاتانی ناوچەكەش لە ئەو ڕاستیە تێگەشتوون، تەقینەوەی كێشەكان بە مانای گۆڕینی ڕژێمە سیاسییەكان دێت بۆیە هەریەكەیان لای خۆیەوە هەوڵی نێوەندگیری و ساردكردنەوەی ئاڵۆزییەكان دەدات.
د.سەنگەر سەید قادر
بەرپرسی دیسكی عێڕاق و كوردستانی
ناوەندی یٔیمارات بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی
