ئارام عەلی عەزیز
پوختە:
ئیدارەی كوردیی و حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو دیفاكتۆیەك لە دوای جەنگی كوەیت (1992) بە هاوكاری هاوپەیمانان هاتەكایەوە، دواتریش بە روخاندنی رژێمی سەدام ( 2003) بوو بە كیانێكی دەستووری لە چوارچێوەی عێراقدا.
ئەمڕۆكە ئەم قەوارەیە بەرەو نەمان دەڕوات، چونكە مقەوماتی مانەوەی بەم شێوەیەی ئێستای لە ناوەوەی هەرێم و عێراقدا رۆژ بە رۆژ لاوازتر دەبێت و هۆكارە دەرەكیەكانی درێژەپێدانیشی كەمدەبێتەوە.
ناساندن:
ئاشكرایە، كە حكومەت و هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای هۆكاری زاتی ناوخۆ دانەمەزراوە، بەڵكو هۆكاری دەرەكی پاڵپشت بۆ دامەزراندنی حكومەت و هەرێمی كوردستان، نەخشەو پلانی ئەمریكاو خۆرئاوا بوو بۆ رووخاندنی رژێمی بەعس، بە تایبەت دوای رووداوی 11ی سێپتەمبەری 2001 لە چوارچێوەی سیاسەتی تاكجەمسەریدا.
لێدانی ئەمریكاو هاوپەیمانان لە عێراق و دەركردنی لە كوەیت رژێمی سەدامی شڵەژاندو ورەی هێزەكانی لاواز كرد و زەمینەی سەركەوتنی راپەرینی ئاداری 1991 رەخساند، دواتریش بڕیاری ناوچەی دژە فڕینی ئەنجومەنی ئاسایش زەمینەی دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستانی لێهاتەكایەوە. لە ساڵی 1991 وە تا 2003 ئەمریكاو خۆرئاوا هەوڵی گەیاندنە یەكتری پارتی و یەكێتیان داوە ( رێككەوتننامەی دبلن، پاریس و واشنتن بەشێكن لەو هەوڵانەی ئەمریكا و خۆرئاوا)، لە بەرامبەر پلانی بەشەڕهێنانیان لە لایەن داگیركەرانی كوردستانەوە.
لە ئاستی عێراقیشدا لە ساڵی 1991 وە تا رووخاندنی سەدام چەندین كۆبوونەوەی ئۆپۆزیسیۆنی عێراق بە سەرپەرشتی و بەشداریكردنی نوێنەرانی ئەمریكا لە دەرەوەو ناوەوەی عێراقدا سازكراوە. دواجار بە رووخاندنی رژێمی سەدام لە ساڵی 2003 عێراقی نوێ بە سەرپەرشتی ئەمریكاو بە سیستەمی تەوافوقی لە نێوان سوننەو شیعەو كورد بنیاتنرایەوە و هەرێمی كوردستان بوو بە كیانێكی دەستوری لە چوارچێوەی عێراقدا.
ئەمڕۆیش دوای نزیكەی 20 ساڵ لە دامەزراندنەوەی عراقی نوێ، بە كاریگەری چەندین هۆكاری دەرەكی ( جیهانیی و ئیقلیمی ) و هۆكاری ناوخۆیی ( عێراقی و هەرێمی كوردستان ) سیستەمی تەوافوقی نێوان سێ پێكهاتەكەی عێراق هەڵوەشاوەتەوەو ئیستیفافی دیكە هاتۆتەكایەوە، كە هەر هەموویان پێكەوە مقەوماتی مانەوەی هەرێم و حكومەتەكەی دەخەنە ژێر پرسیارەوە.
مایەی سەرنجە، كە بە درێژایی ساڵانی 1991 تا ئەمڕۆ حكومەت و هەرێمی كوردستان یەك هەنگاوی بنیاتنانەوە و بوون بە هێزی لە ناوخۆدا نەناوە، كە زۆر گرنگە و حەیاتیە بۆ مانەوە. لەبەر ئەوەیش بە گۆڕانی فاكتەری دەرەكیی، یان بە دەستبەرداربوونی لە لایەن باوكە دامەزرێنەرەكانیەوە بە هەر شێواز و لەبەر هەر هۆیەك بێت بەرامبەر ئەو دەوڵەت و هێزە ئیقلیمیانەی كە دژی هەرێم و حكومەتەكەیی و دژە كوردن، ئەو حكومەت و هەرێمە لە چەند كاتژمێریكدا ئاسەواری نامێنێت، بە تایبەت كە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا و دوای نزیكەی 30 ساڵ لە حوكمڕانی بە هۆی گەندەڵیی و خراپی بەڕێوەبردنەوە پشتیوانی ناوخۆی بە رێژەیەكی یەكجار زۆر لە دەستداوە.
ئەمڕۆ هەموو ئاماژەكان ئەوە دەسەلمێنن كە حكومەتی هەرێم و ئیدارەی كوردی و ئەزموونی هەرێم شكستی خواردوە و فەشەلی هێناوە. ئەم حكومەت و هەرێمە هەر لە دامەزراندنیەوە تاوەكو ئەمڕۆ هەیكەلێكی بێ ناوەڕۆك بوە، ئەمڕۆیش زەمینەی مانەوەی ئەو هەیكەلەیش وا خەریكە نامێنێت.
لاوازبوونی هەژموونی ئەمریكا
ئەمریكا دەیویست عێراق بكاتە چەقی گۆڕانكاریی و بەرنامەكانی لە خۆرهەڵاتی ناوەراستدا، بەڵام شكستی لە عێراق، كە ( ترەمپ جەنگی عێراق بەخراپترین بڕیار دادەنێت لە مێژووی ئەمریكادا ) و بەهاری عەرەبیی لە ناوچەكە و بەهێزبوونی ئابووری چین و پێشكەوتنی تەكنەلۆجیای سەربازی روسیا و بووژانەوەی شارستانی ئیسلام و كۆرۆنا، تاكجەمسەری ئەمریكای بەرەو هەڵوەشانەوەۆو، عەولەمەی بەرەو شكست و ، لیبرالیزمی نویێ بەرەو ئیفلاسبوون برد.
فەرید زەكەریا لە كتێبی (جیهانی دوای ئەمریكا) دا ، پێیوایە رووداوی 11 ی سێپتەمبەرو گەورەبوونی (تیرۆری ئیسلامیی) هەردووكیان پێكەوە رۆلیان لە كۆتاییهێنان بەهەژموونی ئەمریكا هەیە. لەو ماوەیەدا تا ئەمڕۆ ئەمریكا سیاسەتی ( ڕاكردن بۆ پێشەو)ی گرتۆتەبەرو رۆژ بەرۆژ هەژموونی زیاتر لە دەستدەداو تاكجەمسەریەكەی بەرەو هەڵوەشانەوە دەچێت.
زۆربەی تیۆریسیان و بیرمەندو جیۆپۆلیتیكزانەكان كۆكن لەسەر ئەو دیدەی كە تاكجەمسەری ئەمریكا بەرەو كۆتایی دەڕوات و سیستەمی جیهانی و ئیقلیمیش بەرەو هەڵوەشانەوە دەڕۆن.
ئەمڕۆ جیهان ژانی لەدایكبوونی سیستەمی تازەی دوای نەمانی تاكجەمسەری بەخۆوە دەبینێت، كە ئەحمەد داود ئۆغڵو وەكو تیۆریسانێك ئەو وەرچەرخانە بە ناوی رۆحی زەمەن ناو دەبات. هنری كیسنجەر و ئەردۆغانیش بە رەهایی باس لە كۆتایی هاتنی سیستەمی ئێستای جیهان و دووبارە داڕشتنەوەی دەكەن بە تایبەت دوای كۆرۆنا. ماكرۆن_ی سەرۆكی فەرەنسایش دەڵێ: ئەمڕۆ سیستەمی جیهانی لە قەیرانێكی قووڵ و گەورەدایە و هاوپەیمانی ناتۆیش لەسەرەمەرگدایە.
لەو روانگەیەوە هەندێك لە شارەزایان، رەوشی ئەمڕۆی جیهان بە رەوشی دوای جەنگی یەكەم و دوەمی جیهان دەشوبهێنن، كە تیایدا نەخشەی جیهان و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەپێی بەرژەوەندی سەركەوتوەكان داڕێژرانەوە. كوردستانیش لەو سەردەمەدا بەپێی رێككەوتننامەی سایكس پێكۆ دابەشكراو كورد هەموو چشتێكی لە دەست دا.
ئێستا، پرسیار ئەوەیە:
ئایا لەم هەلومەرجەی ئەمڕۆی جیهان پێیدا تێپەڕدەبێت سیستەمی جیهانی لەسەر چ بنەمایەك دادەڕێژرێتەوە، ئایا چەند جەمسەری دەبێت؟ ئایا نەخشەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و دەوڵەتەكانی چی بەسەر دێت؟ ئایا سیناریۆی كشانەوەی ئەمریكا لە ئەفغانستان لە عێراق دووبارە دەبێتەوە؟ ئایا كورد بەرەو كوێ دەڕوات و ئایندەی هەرێمی كوردستان و كوردستان بە گشتی چی دەبێت؟
