به‌كالۆریۆس و دبلۆم له جوگرافیا
بەرێوەبەری ڕێکخراوی خاوێن دۆستی ژینگە
وتەبێژی تۆڕبەندی ئیکۆپۆتامیای نێودەوڵەتی بۆ داکۆکی لە حەوزی ڕووباری دیجلە
ئەوروپایی ڕۆژهەڵات لەبەردەم گۆڕانکاریەکی دیکەدایە بەڕیتمی ساڵانی دوای ساڵانی ١٩١٧ و ١٩٩٠، کە بەمەترسی جدی دادەنرێت لەسەر ئاسایشی مۆسکۆ.
جوڵەی هەوڵگریی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا (لە جوگرافیای هاوپەیمانی وارشۆ) لە سێ قۆناغدا بەدەردەکەوێ:
١- قۆناغی یەکەم لە دوای ڕوخانی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٩٠ هەڵگیرسانی جەنگ لە یۆگسلافیا تا شیشان.
٢- قۆناغی دووەم لە دوای هەڵگیرساندنی جەنگ لە نێوان اسرائیل و لوبنان لە ساڵی ٢٠٠٦ و پەرچە کرداری ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لە ساڵی ٢٠٠٨ لە جۆرجیا.
٣- قۆناغی سێیەم پەلکێشی سەربازی ڕووسیا بۆ سوریا و بە هاوپەیمانی تورکیا، وەستانەوەیان لە بەرامبەر سیاسەتی ئەمریکا لە جەنگی دژی داعش.
ئەمانە و چەندین فاکتەری ئابووری و سیاسی بەشدارن لە تەشەنەسەندنی نائارامی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا تا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
هاوپەیمانی ناتۆ هاوپەیمانیەکی سەربازیە لە ساڵی ١٩٤٩ لە دوای جەنگی جیهانی دووەم بۆ پاراستنی ئەوروپای ڕۆژئاوا لە پەلکێشی یەکێتی سۆڤیەت دامەزرا، سەرکەوتنی گەورەی تۆمارکرد لە سنوردارکردنی جوڵەی سەربازی و ئابووری و سیاسی مۆسکۆ و هاوپەیمانێتی (وارشۆ)
هاوپەیمانی ناتۆ تەبەنی کردنی تیۆری (نڤریە القلب) ماکیندەرە بۆ دەست بەسەراگرتنی دڵی ئەوروپا کە لە ساڵی ١٩٠٤ بڵاوکراوە.
دڕدۆنگیەکانی ئەمریکا و ڕوسیا لە هەنگاوەکانیان لە هەردوو پانتای جوگرافیای سیاسی (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا) پردی متمانەی هەردوو هێزەکەی ڕۆژ بەڕۆژ باریکتر کردۆتەوە بەتایبەت:
ئەمریکا:
١- جوڵەی سەربازی ئەمریکا لە ساڵی ١٩٩١ لە جەنگی (عێراق - کوێت).
٢-هاوکاری کردنی لۆجستی خۆنیشاندانەکانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و پشگیریکردنی هێزە نەیارەکانی ڕوسیا لە یوگسلافیا و شیشان و ئەفغانستان لە نێوان ساڵانی ١٩٩١ بۆ ١٩٩٦).
٣- داگیرکردنی ئەفغانستان لە لایەن ئەمریکاوە.
٤- داگیرکردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ لە لایەن ئەمریکاوە.
٥- پشگیریکردنی سەرباز و ئابووری وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات بە تایبەت لە ساڵی ٢٠٠٨ پشگیریکردنی (ساکاشفیلی) و دەوڵەتی جۆرجیا.
٦- بڵاوکردنەوەی دژە موشەک لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات لە دوای ساڵانی ٢٠١٠وە.
٧- پشگیریکردنی بەهاری عرەبی لە ساڵی ٢٠١١ لەو وڵاتانەی هاوپەیمانی مۆسکۆ بوون.
٨- ئابڵوقەی ئابووری خستنە سەر ئێران و شکاندنی بەهای تومەن لە ئەنجامی هاوکاری ڕووسیا لە پەرەپێدانی بنکە ئەتۆمەکانی ئێران.
٩- گومانەکانی ڕووسیا لە پیلانڕێژی دروستکردنی داعش لە سوریا و عێراق کە بە پانتای مێژووی ستراتیجی مۆسکۆ دادەنرێت لە ساڵی ٢٠١٤دا.
١٠- پەڕاوێزخستنی تورکیا بە هۆکاری ڕێکەوتنی روسیا و تورکیا بۆ پەرەپێدانی ووزەی ئەتۆم لە ساڵی ٢٠١٦ دا.
١١- دروستکردنی لەمپەر لە بەردەم بە بازاڕکردنی غازی ڕووسیا لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات لە ساڵی ٢٠١٧دا.
١٢-ڕێگریکردن لە دروستکردنی بازاڕی دراوی هاوبەش و مامەڵە بە دراوی ڕووسی لەگەڵ هاوپەیمانەکانی ڕووسیا لە ساڵی ٢٠١٨ دا.
١٣- (تویتە) هێرشبەرەکانی ترامپ و دروست کردنی نائارامی سیاسی و ئابووری، لە ساڵی ٢٠١٩ کاریگەری نەرێنی هەبوو لەسەر پەیوەندی ئەمریکا و رووسیا لە ساڵی ٢٠١٩دا.
١٤- بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا کە هەریەکە لە چین و ڕووسیا بە پیلانی دەزگای هەواڵگریی هەژماری دەکەن، بۆ لێدان لە ئابووری چین و دانیشتوانی ڕووسیا (روسیا ڕووبەرەکەی ١٤٪ کۆی ڕووبەری ووشکانی جیهانە بەڵام خاوەنی ژمارەی دانیشتوانی کەمە کە ١٥٠ ملیۆن کەسە).
١٥- پشگیریکردن لە پرۆژەی شامی نوێ و دووبارە گەڕانەوەی بزوتنەوەی تاڵیبان بۆ سەر حکوم لە ئەفغانستان لە ساڵی ٢٠٢١ دا.
١٦- فراوانکردنی بازنەی هاوپەیمانی ناتۆ و پێشنیاری هێنانە ناوەوەی هەردوو ووڵاتی (سوید و فلندا) بۆ ناو ئەم هاوپەیمانێتیە و پێدانی (٢٠٠) ملیۆن دۆلار وەک هاوکاری بۆ دەزگای هەواڵگریی ئۆکرانیا و ناردنی تیمێکی (٢٠٠) کەسی وەک ڕاوێژکاری سەربازی و هەوڵگری بۆ ئۆکرانیا لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٢ دا.
ئەمانەو چەندین فاکتەری دیکە ڕۆڵی نەرێنیان بینیووە لە گرژیەکانی نێوان هەردوو ووڵات.
ڕووسیا:
هەرچی ڕووسیایە ئەوەندەی لە هێڵی بەرگریی بووە لە پاراستن و بەردەوامی پێدانی بەرژەوەندیەکانی هێندە لە هێڵی هێرش بردن نەبووە، ئەمەش:
١- بە دروستکردنی ڕێگری لە سیاسەتی پەلهاوێشتنی ئەمریکا لە (ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) لە ڕێگەی ڤیتۆ کردنەوە لە ئەنجومەنی ئاسایش.
٢- هەر چەندە ڕووسیا لە پاشەکشەدایە لە ڕووی جوگرافیای سیاسی و ئابووریەوە بەڵام خاوەنی جیۆستراتیج و جیۆپۆلتیکی بەهێز و جیۆئیکۆنۆمیەکی بەهێزە لە بواری (غاز و پیشەسازی چەکدا) بەڵام بەهای ڕۆبڵ لە بەرامبەر دۆلار گورزی کەمەر شێکێنی داوە لە ئابووری ڕوسی، بەهایی دراوی (١٠٠دۆلار =١٠٫٠٠٠ڕۆبڵ).
٣- دەستتێوەردانی ڕوسیا لە هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا لە ڕێگەی تەکنەلۆژیای هەژماری دەنگەکان یەکێکە لە مەترسیەکان لە ئەمریکا بە تایبەت لە دوو هەڵبژاردنی کۆتای ئەمریکا.
٤- هاوکاری کردنی (ئێران و تورکیا و مصر و سعودیە) بۆ پەرەپێدانی ووزەی ئەتۆم بە نرخێکی کەمتر لە بازاڕ، بەتایبەت تورکیا کە هاوپەیمانی ناتۆیە.
٥- گرێبەستی پێدانی چەکی هەستیار (S500) بە تورکیا، لە کاتێکدا تورکیا هاوپەیمانی ناتۆیە.
٦- گەیاندنی هێڵی غازی (ڕوسیا - به‌ڵتیق) و دابەشکردنی لە ئەوروپای ڕۆژئاوا، نیگەرانی گەورەی ئەمریکای لێکەوتۆتەوە.
٧- خراپی ڕۆڵی هەواڵگریی ڕووسیا لە ووڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و دەستوەردان لە ناوخۆی ئەو ووڵاتانە.
٨- هاوپەیمانی کردن لەگەڵ وڵاتانی باشوری ئەمریکا بۆ دروستکردنی فشار لەسەر بازرگانی و گواستنەوە لە بەشی باشووری زەریای ئەتڵەسی.
٩- هاوپەیمانیکردنی لەگەڵ ووڵاتانی خاوەن نەوت و ووزە بۆ دروستکردنی فشار لەسەر ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لە بازاڕی ووزە ( نەوت و غاز) بە تایبەت ئێران و ووڵاتانی ئەمریکای ناوەڕاست.
١٠- هاوکاریکردنی نهێنی ئازەربایجان لە جەنگی دژی ئەرمینیا لە ساڵی ٢٠٢١دا.
١١- جوڵەپێکردنی هێزی سەربازی بۆ دورگەکانی باکوری ووڵاتی سوید داگیرکردنی و داوای خاوەندارێتیکردنی لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٢ دا.
ئەمانە و چەندین فاکتەری دیکە ڕۆڵی نەرێنی دەگێڕن لە تەشەنەسەندنی کێشەکانی نێوان ڕوسیا و ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی.
ئۆکرانیا و سوریا لە گەمەی شەترەنجی ئەمریکا و ڕوسیا
ئۆکرانیا هاوسێی دەوڵەتی ڕووسیایە، ژمارەی دانیشتوانی ٤٦ ملیۆن کەسە کە زۆرینەی نەژادی ڕوسین، هەروەها زۆربەی کارگەکانی دروستکردنی چەک و فڕۆکە دەکەوێتە ئەم ووڵاتەوە کە لەپێشدا لەژێر دەستی ڕووسیادا بووە، هەروەها خاوەنی دەشتی بەپیت و بەرەکەتە کە بە ئاسایشی خۆراکی ئەوروپای ڕۆژهەڵات هەژمار دەکرێت، وە ئۆکرانیا زانیاری هەواڵگریی زۆری هەیە لەسەر ڕووسیا بەهۆی هاوسنوریەوە کە ئەمەش مەترسی لەسەر ئاسایشی ڕووسیا دروست کردووە.
ئەمریکا لە بەرامبەر کشانەوەی ڕووسیا لە سوریا فشارەکانی لەسەر ڕووسیا چڕکردۆتەوە لە ئۆکرانیا ئەمەش پەرچەکرداری جوڵەی سەربازیی لە چوارچێوەی مانۆڕی سەربازی لێکەوتۆتەوە کە:
١- زیاتر لە (١٠) هەزار سەرباز جوڵەی پێکراوە بۆ دوورگەکانی باکوری سوید (گۆتلاند) و ڕووسیا داوای خاوەندارێتیان دەکات.
٢- زیاتر لە (١٧٥) هەزار سەرباز هێنراوەتە سنوری ئۆکرانیا ڕووسیا کە لە سایبریا و باشووری ڕووسیاوە جوڵەیان پێکراوە.
٣- هەموو ژێردەریایەکانی ڕووسیا لە نزیک (دەریای ڕەش و ئاوە کراوەکان) خراونەتە باری لەناکاو.
٥- دەزگای هەواڵگریی ڕووسی وێنەی هامەری به‌ریتانی بڵاوکردەوە لە (دونباس) کە بەدەست سوپای ئۆکرانیەوەیە.
٦- ڕووسیا داوای دەرچوونی هێزی ئەمریکا دەکات لە ئۆكرانیا بە خێرایی.
٧- پەیوەندی ته‌له‌فۆنی لە نێوان سەرۆکی رووسیا و بەرازیل ئەنجام دراوە لە ٢٠٢٠/١/٢٦ دا، بە مەبەستی هاوپەیمانی ئابووری.
٨- لە ٢٠٢٢/١/٢٧ سەرۆکی ڕووسیا پەیوەندی تەلەفۆنی لەگەڵ سەرۆکی فه‌ڕه‌نسا ئەنجام داوە و پەیامی توندنی ئاڕاستەی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی کردووە.
٩- ئەمریکا داوا لە قەتەر دەکات لە ئەگەری جەنگی ئۆگرانیا غازی ئەوروپا دابین بکات.
١٠- تاقیکردنەوەی فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی (ئۆریون) لە ٢٠٢٢/١/٢٧ کە یەکێکە لە سیستمە پێشکەوتووەکانی درۆن.
١١- لە ٢٠٢٢/١/٢٨ جۆ بایدن هۆشداری داوە لە ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگ لە ئۆکرانیا ئەوا ڕاناوەستێ و ئاگری جەنگ هەموولایەک دەسوتێنێ.
١٢- ئامادە سازیکردن بۆ لوتکەی رووسی - چینی لە پێناو پاراستنی ئاسایشی هەردوو ووڵات.
کۆبوونەوەی لوتکەی ناتۆ لە ١٦و ١٧ فه‌برایەر گرنگ و چارەنووسسازە بۆ کۆدەنگی وڵاتانی ناتۆ لە هەمبەر ته‌حه‌دیەکانی ڕووسیا.
دەرئەنجام
دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی کە لە ئەگەری ڕوودانی جەنگ ئۆکرانیا دەبێتە قوربانی یەکەم و دواتر بە بڕیارێکی نێودەوڵەتی و فشار ڕوسیا قەناعەت پێ دەکرێت پاشەکشە بکات، لە ئەگەری ڕوودانی ئەم جەنگە ڕووسیا ناچار دەبێت و ناچار دەکرێت پاشەکشە بکات لە سوریا بەمەش کۆتای بە هیلالی شیعە دێت، پرۆژەی شامی نوێ لە چوارچێوەی پرۆژەی (ابراهام) کە دەوڵەتانی خواروی ڕۆژهەڵات (اسرائیل، فه‌له‌ستین، لوبنان، سوریا، عێراق) دەچێتە قۆناغی جێبەجێکردنەوە، بەمەش جوگرافیای ووزە و ئاو گۆڕانکاریی بەسەردا دێت بە جۆرێک ئەمریکا دەبێتە حاکمی ڕەهای ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
