نوسه‌ر و رۆژنامه‌نووس
به‌كالۆریۆس له راگه‌یاندن ـ زانكۆی سلێمانی
خاوه‌نی ژماره‌یه‌ك كتێب و لێكۆڵینه‌وه
تورکیا کە بەردەوام مایەى شڵەژانى ناوچەکەیە، لە کوێ گرفتێکى سیاسی، مەزهەبی، ئیتینى و ململانێى سنورى و جەمسەربەندى هەبێت، ئەو دەخالەتى تێدا دەکات، چ بە قازانجى خۆى، چ بۆ شڵەژان و دروستکردنى قەیران لەناوچەکەدا، دژى نەیار و ڕکابەرانى و چ بە مەبەستى چوونە پێشی ئەجێنداکانى.
کێشە و گرفتى بەردەوام و مێژوویی لەگەڵ یۆنان و قوبرس، داگیرکردنى باکورى قوبرس لە (1974) و ئەمساڵیش بە هۆى گەڕانى کەشتییەکانى بەناو ئاوەکانى دەریایی ناوەڕاست بۆ دەست ڕاگەیشتنى بە نەوت و گازى سروشتى لەو ئاوانەدا، قەیرانەکانى لەگەڵ ئەو وڵاتانە فەڕەنسا، ڕوسیا، لیبیا و میسر گەیاندە هەڕەشە و مەترسی لەسەر ناوچەکە.
درێژەکێشانى ئەو گرفتانە واى لە تورکیا کردوە بڵێت گەروى بسفۆر دادەخەم، ئەوەش مەترسی بۆ سەر کەشتییەکانى ڕوسیا دروستدەکات، چونکە هەر لەو ڕێگایەوە مۆسکۆ پشتیوانى کەشتیگەل و بنکەى جێگر و دەریایی لە تەرتوسى سوریا دەکات، چۆن چاوى تەماعى لە قوبرس بڕى و مەترسی بەردەوامى لەسەر هەرێمى رادۆڤاى بولگاریا هەیە، کە چوار سەد هەزار تورکى لێ دەژی.
بەردەوامیش چاوى لەسەر عێراق و کوردستانە و بەپێى هەندێک سەرچاوە، تورکیا خەریکى پرۆژەى (ئۆڤاکۆ)یە، بەپێى ئەو زانیارییانە تورکیا، عێراق و پارتى دیموکراتى کوردستان بە هاوکارى ئەمەریکا کار لەسەر ئەو پرۆژەیە دەکەن.
پرۆژەکە لە سێگۆشەى سنورى (ڕۆژئاواى کوردستانى - سوریا، باشورى کوردستان - عێراق، باکورى کوردستان - تورکیا)وە دەستپێدەکات، تا دڵى دەوڵەت لە عێراق و بەغدا و بەهۆى بەیەک بەستنەوەى هەموو ئەو ناوچانە لە ڕێگاى وشکانى و ئاسنى بۆ ئاوەدانکردنەوەى هەموو ئەو ناوچانەى پێیدا گوزەر دەکات، کە لە شەرناخ و باکورەوە دەستپێدەکات و دێتە دهۆک، شنگال، تەلەعفەر، موسڵ و تا دەگاتە بەغدا.
ئەنکەرە مەبەستییەتى و زۆریش ئەو پرۆژەیەى بۆ گرنگە بۆ ڕێگرى لە گەشە و نفوز و دیفاکتۆیەتى هەرێمى کوردستان و ڕۆژئاواى کوردستان و تەنانەت پەکەکەش، هەر بۆیە لە سەردانەکانى ئەم دواییەى هاکان فیدانى سەرۆکى دەزگاى میت و سەردانە جیاجیاکانى بە گرنگییەوە لەگەڵ بەغدا و کازمى و پارتى باسى لەو پرۆژەیە کردوە.
دەستکەوتى تورکیا لەو پرۆژەیە جگەلە ڕەهەندە سیاسییەکەى دژى هەرێم و ڕۆژئاوا، دەیەوێت ئاڵوگۆڕى بازرگانى لەگەڵ هەرێم و بەغدا بگەینێتە (25 - 40) ملیار دۆلار و دەستى ئێرانیش لە ڕووى ئابورییەوە لە عێراق و کوردستان کەمبکاتەوە.
ئەنکەرە لە کێشەکانى ناو وڵاتانى کەنداوى فارس بێ لایەن و بێ دەخالەت نییە و هەمیشە هەوڵیداوە تەرەفگیرى بکات و دژى لایەک بێت، بە تایبەتى کە لە پشت قەتەرەوە وەستاوە بۆ ئەوەی پشتیوانى لە ئیخوانەکانى کەنداوى فارس بکات، کە سعودیە دژایەتییان دەکات. وەکو ئێرانیش ڕۆڵى هەبێت لە ئاوەکانى کەنداوى بە نەوت و گاز دەوڵەمەند و ململانێى ئێران بکات و پارە و پولێکى زۆریش لە قەتەر بکێشێتەوە، سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن سەردانەکەى ئەمدواییەى ئەردۆگان بۆ لاى شێخ تەمیمى میرى قەتەر لە دەوحە بەشێکى پەیوەندى بە وەرگرتنى پارە هەیە بۆ پشتیوانى لە شەڕى ناگۆڕنا کاراباخ کە ئەنکەرە پشتیوانى باکۆ دەکات، دەبێت قەتەریش وەکو چۆن خەرجى شەڕەکانى لیبیا و سوریا بۆ خۆی و ئەنکەرە دابین دەکات، بۆ ئەم شەڕەش یارمەتى ئەنکەرە بدات، قەتەر بۆ مانەوەى پشتیوانى ئەنکەرە، بەردەوام مەترسی گروپەکانى تر و وڵاتانى سعودیە، ئیمارات، بەحرێنى نەیارى ناچارە هەموو داواکانى تورکیا جێبەجێ بکات، هەر بۆیە تورکیا بەو (20 - 25) ملیار دۆلار ناوەستێ کە تا ئێستا لە قەتەرى چنگخستوە، بەڵکو چاوى لە ملیارەها دۆلارى ترە، بۆیە قەتەر دوو ڕێگاى لە بەردەمدایە، یان تەسلیم بوونى بە ئەنکەرە یان ڕێککەوتن لەگەڵ سعودیەى نەیارى.
لە کێشە و شەڕەکانى ئەمدواییەى ناگۆڕنا کاراباخ، تورکیا بە ڕەسمى ڕایگەیاند "کە پشتیوانى لە ئازەربایجان دەکات و واشیکرد و هەزاران بە کرێگیراوى سوریاى ناردە بارەگاى شەڕ دژى ئەرمینیا و چەکى پێشکەوتوو و فڕۆکەى بێ فڕۆکەوانى خستە خزمەتى سوپاى ئازەربایجان"، بەڵام هەر زوو لەگەڵ فەرەنسا، ڕوسیا و ئێران ڕووبەڕوو بوو، کە پشتیوانیان لە ئەرمینیا دەکرد.
سەرچاوەکان باسیان لەوەکرد تورکیا دەیەوێت شەڕێکى مەزهەبی لە نێوان ئازەرییە موسڵمانەکان و ئەرمەنە مەسیحییەکان دروستبکات، هەروەها دەیەوێت ڕۆڵى کۆمەڵەى گروپى (مینسک) پەراوێز بخات بە تایبەتى ڕوسیا و فەرەنسا کە ڕۆڵگێڕى ئەو گروپەن، ئەگەرچى ڕوونە تورکیا وەکو لایەنى نەتەوەیی پشتیوانى لە ئازەرییە تورک زمانە، موسڵمانە شیعەکانى، ئازەربایجان دەکات، دژى ئەرمەنە مەسیحییەکانى دۆستى ئێرانى شیعى و قوربانى جینۆسایدى یەک ملیۆنى دەستى تورکیا، بەڵام بابەتەکە تەنها ئەوە نییە، بەڵکو بەهرەمەندبوونى ئەنکەرە لە نەوت و غازى باكۆ لەپاش سەربەخۆیی ئەو وڵاتە لە (1990) و جیابوونەوەى لە یەکێتى سۆڤیەت، بەشێکى زۆرى قەیران و گرفتى وزەى بۆ ئەنکەرە پڕکردۆتەوە، وەکو پێشتر چاوى لە غازى ڕوسیا نییە، لەگەڵ ئەوەشدا تورکیا دەیەوێت لە پشت ئازەربایجانەوە بوەستێت بۆ پارێزگارى لەو دوو بۆریە نەوت و غازەى ئەو وڵاتە کە لە باشورى ناگۆڕناکاراباخەوە دەیگوێزنەوە بۆ ئەوروپا، تا هێندە هەژمونى ڕوسیا بەسەر ناوچەکەدا زاڵ نەبێت و پەکى ئەو پرۆژە بۆریە ڕاکێشراوەى نەوت و غازەى ئێرانیش بخات کە دەیەوێت نەوت و غازى ئێرانى بە ئەرمینیادا بگەیەنێتە ئەوروپا، زۆربەى چاودێرانى سیاسی دەڵێن ئەوەى هاوسەنگى هێزى نێوان باکۆ و یەریڤانى گۆڕیوە، ئەنکەرەیە.
لەلایەکى ترەوە سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن، تورکیا خەریکە لەگەڵ ڕوسیا دەگاتە بن بەست و ڕەنگە پۆتین نەک بە تەنها لە ناگۆڕنا کاراباخ، بەڵکو سوریا، لیبیا و ئاوەکانى دەریاى ناوەڕاست بێ دەنگ نەبێت و ڕێگا نەدات ئەنکەرە زیاد لە پێویست پێ ڕابکێشێت و بەرژەوەندى خۆیان و دۆستەکانى بخاتە مەترسییەوە، هەرچەندە ئەنکەرە لەم کێشەیەدا پشتیوانى ئیسرائیلى هەیە، بەڵام کێشەکە لەوە گەورەترە کە ئیسرائیل یەکلاى بکاتەوە.
لە لیبیاش ئەنکەرە نەیشاردۆتەوە کە پشتیوانى لە (فایز سەراج) دەکات دژى (خەلیفە حەفتەر) کە میسر و ئیمارات لە پشتییەوە وەستاون و بەشێکى زۆرى خاکى لیبیای کۆنتڕۆڵکردوە.
ئەنکەرە، لە لیبیا چاوى لەو نەوت و گازە زۆر و زەوەندەیە کە لە ئاوەکانى دەریاى ناوەڕاست هەیە و نیگەرانى زۆرى بۆ فەرەنسا، ڕوسیا، یۆنان، قوبرس، میسر و ئیمارات دروستکردوە، بە تایبەتى پاش ئەوەى ساڵى (2009 - 2010) ئیسرائیل دوو بیرى غازى گەورەى دۆزییەوە، لە (2011) قوبرسی یۆنانى گەورەترین بیرى غازى ئەفەرۆدیتى دۆزییەوە، لە ساڵى (2015) میسریس گەورەترین بیرى لە ئاوەکانى دەریای سپى ناوەڕاست دۆزییەوە، پاش ئەو دۆزینەوانە و لەپاش ڕوداوەکانى بەهارى عەرەبی لە (2011) تورکیا زۆرتر چاوى بڕیوەتە سەروەت و سامانى غازى سروشتى، بۆیە ئەو ڕێککەوتنەى نێوان تورکیا و لیبیا (سەراج)، وڵاتانى یۆنان، قوبرس و میسرى توشی توڕەبوون و نیگەرانى گەورە کرد و ئەو ڕێککەوتنەیان بە نایاسایی لە قەڵەمدا، لە پاڵیدا ئیسرائیل پشتیوانى لە یۆنان کرد.
ئەو پەیوەندییە توند و تۆڵەى ئیسرائیل و یۆنان دواى ئەوە هات، کە هەوڵیاندا تورکیا لەو سامانە زۆر و زەوەندەیە بێ بەرى بکەن، بە تایبەتى پاش ئەوەى لە ساڵى (2018) لەلایەن یۆنانەوە بیرۆکەى ڕاکێشانى بۆرییەکى ناردنە دەرەوەى غازى ئیسرائیل لە دەریاوە بۆ دورگەى (کریت) لە قوبرس و لەوێشەوە بگاتە ئیتاڵیا بۆ دابینکردنى غاز بۆ باشورى ئەوروپا و هێندەى تر بێ ئومێد بوو، بۆیە هەرچى چۆنێکە دەیەوێت دەستى ڕابگات بە غازى سروشتى لەو ناوچەیە.ئەردۆغان دەیەوێت لە نێوان واشنتۆن و مۆسکۆ یارى بکات و دۆستى هەردوکیان بێت
لەم کێشانەدا کە تورکیا هۆکارى سەرەکى دروستکردنیان بوە، تا ئێستا هیچ دەستکەوتێکى بەدینەهێناوە، بە تایبەتى کە لەژێر فشارى ئەمەریکا و (UN) ڕۆژى (24ى ئۆکتۆبەرى 2020) ڕێککەوتنى ئاگربەست لەنێوان سەراج و حەفتەر ئیمزاکرا بۆ سێ مانگ و دواتریش بەردەوام دەبێت، تورکیا نیگەرانى خۆى لەو دانوستاندن و ڕێککەوتنە دەربڕى، لە پاڵ ئەوەشدا هەموو خەرجییەکانى ئەو شەڕانە دەخاتە ئەستۆى قەتەر، کە ئەویش لە دژى نەیارەکانى سعودیە و میسرە و یارمەتى سەراج دەدات.
لە لایەکى ترەوە تاقیکردنەوەى سیستمى موشەکى (S – 400) ڕوسی لەلایەن ئەنکەرەوە، ئەمەریکاى تەواو نیگەرانکردوە و داوا دەکەن لە بەرامبەردا سزاى بە سەردا بسەپێنێن کە گوێی لە واشنتۆن نەگرتوە و دژى هاوپەیمانێتییە لەگەڵ ناتۆ.
ئەردۆگان دەیەوێت لەم نێوەندەدا لە نێوان واشنتۆن و مۆسکۆ یارى بکات و دۆستى هەردوکیان بێت، بەڵام لە ڕاستیدا ئەنکەرە ناتوانێت لەو نێوەندەدا یارى بکات، کە لە زۆر بابەت و ئەجێندادا دژى ئەو دوو وڵاتە ڕەفتار دەکات، دەخالەتیشی لە عێراق و هەرێمى کوردستان خواستى هەژمون خوازیشی وایکردوە کە ڕۆژانە پەلامارى شنگال و قەندیل و ناوچەکانى کوردستان بدات و پارتیش لەو ناوچانە خۆى ڕێگەى پێداوە دژى پەکەکە چی پێ خۆشە وابکات، هەر بۆیە بە نیازە پشتێنەیەکى ئەمنى بەرفراوان لە ناوچەکانى حەفتانین تا سنورى باکور دروستبکات و دەیان بنکە و بارەگاى میتى لە بادینان جێگیرکردەوە، هەرچى سوریاشە واپێدەچێت نیازى بوو بێت پەلامارێکى تر بکاتە سەر ڕۆژئاوا، بۆیە واشنتۆن ئاگادارى پێدا کە ئەو کارە نەکات.
بەڵام ئەنکەرە جیا لە پشتیوانى گروپى داعش لە هێرشی بۆ سەر کۆبانێ، لە دوو جارى تردا ئۆپراسیۆنى بۆ سەر عەفرین و سەرێکانى و گرێ سپى ئەنجامداوە و داگیرى کردون، بەڵام ئێستا نەک بە تەنها لەگەڵ ڕووبەڕووبوونەى واشنتۆن، بەڵکو لە توندى لەگەڵ فەڕەنساش ڕووبەڕوو بۆتەوە لە ڕۆژئاوا بە تایبەتى دواى کوشتنى قاسم سولەیمانى لەلایەن ئەمەریکاوە، تا دێت پێگە و هەژموونى ئێران لە سوریا کەم دەبێتەوە و ئەنکەرە دەیەوێت هەرچى چۆنێکە جێگە پێى خۆى قایم بکات تا لەگەڵ هەر ئاڵوگۆڕێکى ناوچەکەدا یان داگیرکارییەکان بکاتە دیفاکتۆ، یان وەکو کارتى سیاسی و سەربازى مامەڵەیان پێوەبکات.توركیا خەریکى ڕێکخستنەوە و پشتیوانیکردنى سوننەکانە بە مەبەستى دروستکردنى هەرێمێکى سوننى عێراقى بەهێز
ئێستا ئەنکەرە سەرقاڵى ئەوەیە، جارێکى تر پەلامارى ڕۆژئاواى کوردستان بداتەوە و عەین ئەسەد داگیربکات و بەردەوامیش لە پشت داعشەوە وەستاوە وەکو نەیارى سەرسەختى کورد و ڕۆژئاوا.
لە عێراقیش، خەریکى سەر لەنوێ ى ڕێکخستنەوە و پشتیوانیکردنى سوننەکانە، بە مەبەستى دروستکردنى هەرێمێکى سوننى بەهێز، کە ئەمەریکاش لە پشت ئەو ئەجێندایەوەیە، تا لەلایەکەوە پرۆژەى (ئۆڤاکۆ) بگاتە ئامانج و موسڵیش کە بە نەوت دەوڵەمەندە بخاتە ژێر هەژمون و دەسەڵاتى خۆیەوە.
سەبارەت بە تورکمانەکانى کەرکوک و ناوچەکانى عێراقیش هەرچى بۆى کرابێت درێخى نەکردوە، بە تایبەتى کە خەون بە داگیرکارى کەرکوک و موسڵەوە دەبینێت.
ئێستا ئەو هەموو هەژمون و پەلهاویشتنەى ئەنکەرە دەیکات بە چى و بۆچى؟
بۆ زیندووکردنەوەى هەژمون و هەیمەنەى خەلافەتى ئیسلامى و ئیمپڕاتۆرییەتى عوسمانییە.
گەر ئەمە ڕووبدات، کورد یەکەم زەرەمەندى ناوچەکەیە، زۆریش لە وڵاتانى هاوسێ و ناوچەکە دەبنە قوربانى.
گەر بەر بەم هەژموون و فراوانخوازییەى ئەنکەرە نەگیرێت، ناوچەکە ڕووبەڕووى شەڕ و شۆڕى زیاتر و مەترسی گەورەتر و چاوەڕوان نەکراو دەبێتەوە.
