لە ڕوانگەی "توماس هۆبز"ەوە، دەوڵەت دروستكراوی دەستی تاكە لە ئەنجامی گرێبەستی كۆمەڵایەتی، دەتوانردرێت دەوڵەتێكی عەقڵانی بونیادبدرێت، عەقڵانیبوون بەرهەمی لۆژیكە، عەقڵ پێوەری راستییەو تاكە سەرچاوەی مەعریفەیە لە جیاتی هەست، هۆبز هەوڵی دۆزینەوەی پرنسیپەكانی عەقڵانی دەدا كە سیاسەتێكی مەدەنیانەی لەسەر بونیاد بنێ، وەكو چۆن لای كانت تێۆری ڕەوشتی سیاسی لەسەر بنەمای تێگەیشتن بۆ سروشتی مرۆڤ دامەزراوە.
بەڕای هۆبز، "مرۆڤەكان لە دۆخی بێ دەوڵەتی دا چارەنوسیان ونە، واتا تەنیا لەناو دەوڵەتدا مرۆڤەكان چارەنوسیان گەشە دەكات"، چونكە لای ئەو بەرلە دروستبوونی دەوڵەت، كۆمەڵی مەدەنی لە دۆخی سروشت دایە. بەپێی ئەو تێۆرە بێت هەرێمی كوردستان ئێستا لە دۆخی سروشتدا، چونكە نە دەوڵەتەو نە لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی هەقیقی دایە، ئەمرۆ دەوڵەتی زۆرینەی شیعە لە عێراق مانای دەوڵەتی هەقیقی‌و دەوڵەتی هاوڵاتیان ناگەیەنێت.
هەروەها لە تێزەكەی هیگل دا، "دەوڵەت بەرزترین قۆناغی گەشەسەندی كۆمەڵە لەم دۆخەدا مرۆڤەكان پێوەرە ڕەوشتیەكان بەرامبەر بە یەكتر پەیرەو دەكەن، چونكە هەر تاكێك بە تاكێكی دیكەوە بەستراوەتەوە، دەوڵەت بۆ پارێزگاریكردن لە مۆڵكداری تایبەت دروست دەكرێت"، بەلای هێگل لە دۆخی دەوڵەتبووندا تاك بە ئازادی دەگات، "پێم وایە مەرج نیە تاك لە هەموو فۆرمی دەوڵەتبووندا بە ئازادی بگات، یەكەم شت ئازادی بریتیە لە گۆڕان كە بەسەر ژیانی تاك بەشێوەیەكی تایبەت‌و كۆمەڵ بەشێوەیەكی گشتی دا دێت، چونكە لە دەوڵەتی ناعقڵانی‌و دیكتاتۆری‌و دەسەڵاتی تاكڕەیدا هاوڵاتیان ئازاد نین، دەكەونە ژێر كۆنترۆلی یاساكانی ئەو دەڵەتەو سانسۆر بەسەر تەواوی دامەزراوەكان‌و ژیانی هاوڵاتیاندایە، هەوەها دەڵی، "تاك دەبێت پەیڕەوی تەواو لە دەوڵەت بكات"، لێرەشدا دووبارە مرۆڤ ئازادی خۆی لەدەست دەدات بەتایبەتی ئەگەر یاساكان لەگەڵ پێداویستیەكانی ئەو نەبێت، چونكە ئەوەی دەوڵەت‌و هاوڵاتی بەیەكەوە دەبەستێتەوە یاساكانە لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتەدا.
ئازادی تاك جیاوازە لە سەربەخۆی‌و سەربەخۆیش لە دەوڵەت، ئەگەرچی لە هەندێ حاڵەتدا پەیوەندییەكی دیالیكتیكی بەیەكەوە گرێیان دەدات. ئازادی بریتیە لە گۆڕان بەسەر ژیانی هاوڵاتیان بەرەو دۆخێكی باشتر، سەربەخۆی كاتی دەرچوونی كۆمەڵە لە دۆخێكی دیاریكراودا، سەربەخۆی حاڵەتی بە كۆمەڵە چ لە چوارچێوەی هەرێمێك یان دەوڵەتێكی دگیركراوە بێت، زۆر بە دەگمەن هەندێ لە وڵاتان دوای سەربەخۆییان بەرەو دیموكراسی‌و ئازادی‌و ڕێزگرتن لە بۆچوون‌و مافی هاوڵاتیان چوونە، وەكو فردریك فون هایك زانای نەمسایی دەڵێ: "رۆژی سەربەخۆی مەرج نیە لای هەموو میللەتێك رۆژی خۆشی‌و بەختەوەری‌و شانازیكردن پێیەوە بێت".
ئەمەش بۆمان روون دەبێتەوە كە سەربەخۆی شتێكەو دەوڵەتی شتێكی دیكەیە، وەكو بادیۆ، دەڵێ: "سەربەخۆی مانای دەوڵەت ناگەیەنێت"، كەواتە دەوڵەت دوای سەربەخۆی دێت، دەوڵەت قۆناغی دوای سەربەخۆییە كە ئەمەش یان دەوڵەتیكی هەقیقی یان درۆینەی لێ دروست دەبێت. دەوڵەتی سەربەخۆش بەمانای دەوڵەتی هەقیقی یان عقڵانی نایەت.
وڵاتانی كەنداو بۆ نموونە دەوڵەتی سەربەخۆیان هەیە، بەڵام ئەكتەری كۆمەڵایەتی وابەستەیە بە كۆمەڵێ عورف‌و عادات‌و ئاین كە زحمەتە بتوانێ بە ئاسانی لێ دەرباز بێ. ئەو هەست دەكات ئازاد نیە لە ژیانی روو بەرووی كۆمەڵێك بەربەستی (سیاسی یان كۆمەڵایەتی یان ئابووری) دەبێتەوە ئازادی تاك شتێكی زۆر تایبەتە، ئەمەش لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ یەكێكی دیكە دەگۆردرێت بۆ نموونە لەوڵاتە سەرمایەدارەكان بەشێوەیەكی جیاواز تر ئابووری هەیمەنە كردووەتە سەر ئازادی هاوڵاتیان.
لە دۆخی ئیستای هەرێمی كوردستان گرنگە ئەو تێرمانە زیاتر روونبكرێتەوە لەوەی ئێمە سەربەخۆیمان دەوێت؟ یان دەوڵەت؟
ئەگەر سەربەخۆیی بێت ئەوا تارادەیەكی زۆریش هەرێمی كوردستان لە رووی دیفاكتۆوە 26 ساڵە سەربەخۆیە‌و ئیدارەی جیاوازی هەبوو، ئەم دابەشبوونە زۆر بەئاشكرا دیارە هەر نەتەوەیەك لەسەر بنەمای نادادپەروەری‌و چەوساندنەوە لە دەوڵەتی داگیركار جیاببێتەوە ئەوا جیابوونەوەیەكی شەرعییە، پێم وایە هەرێمی كوردستانیش لە 1991وە لە عیراق جیابۆتەوەو ئەم جیابوونەوەیش جیابوونەوەیەكی شەرعییە، بەڵام ئەم شەرعییەتەش پێویستی بە دەوڵەتە ئەگەر هەست بەو سەربەخۆیەش نەكەین ئەوا هۆكارەكەی بۆ پارچەبوونی هەرێمی كوردستان لەلایەك‌و كەمی ئەزموونی دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان لەلایەكی دیكەوە كە لە ماوەی ئەم 26 ساڵە نەیانتوانیوە بنەمایەكی ئابووری بەهێزو كەلتوریكی دیموكراسی جوان لەرووی سیاسیەوە پێشكەش بكەن جگە لەوە چوارچێوەی ئەم هەرێمە بە یەكگرتوویی بپارێزن‌و سیاسەتیكی دیاریان هەبێت، چونكە هەرێمێكی یەكگرتوو نەبووە، لە ماوەی ئەم 26 ساڵە نەتوانراوە سیاسەتێكی دیاریكراویش هەبێت، ئەگەر هەرێمێكی یەكگرتوو بوایە ئێستا سیاسەتێكی روونیشیان دەبوو ئەمەش دەبوو بە بنەمایەكی گرنگ بۆ دروستبوونی دەوڵەت، هەروەها لە رووی كۆمەڵایەتی تاك لە كۆت‌و بەندی ترادیسیۆن ئازاد بكات. ئێستا قۆناغی دەوڵەتە ئەگەر بەراستی نیازی بونیادنانی دەوڵەتمان هەبێت ئەم هێزەش پەیوەستە بە ئیرادەی ناوخۆییە.
هەرێمی كوردستان لە دۆخی بێ دەوڵەتیدا یان دەرچوون لە چوارچێوەی دەوڵەت تاك كەوتۆتە دۆخی سەرگەردانی‌و بواری بەشداریكردنی لە ژیانێكی فروانتر كەمتر بۆتەوە، پێم وایە هەڵەیەكی زۆر گەورە بوو لە دوای ڕاپەرینی 1991 هەرێمی كوردستان دەست نیشانكرا، دەبوو یەكسەر كورد خۆی یەكلا كردبایەوە‌و، دەوڵەتی كوردستانی دابمەزراندایەو خاوەن دەستوری خۆی بوایە، بۆ ئەوەی هاونیشتمانانی دووچاری سەرگردانی نەبن.
بەلای هیگل، "تاك لە دەرەوەی كۆمەڵگا‌و دەوڵەت هیچ نرخێكی نیە" كەواتە بوونی تاك پەیوەستە بوونی دەوڵەتەكەیەوە.
ئەو كاتەی كە هاتمە دەرەوە زیاتر بۆم روونبووە كە دەوڵەتی بە هێزو عقڵانی، چەندە كاریگەری پۆزەتیڤی لەسەر ئەكتەرە كۆمەڵایەتیەكانی دروست دەكات، بەپێچەوانەوە دەوڵەتی لاوازو گەندەڵ‌و دواكەوتوو كاریگەری نیگەتیڤ لەسەر ئەكتەرەكانی هەیە.
ئەمرۆ ئەمریكییەك خۆی زۆر لە بەریتانیەك بە بەهێز تر دادەنێت‌و بەریتانیەك لەبەرامبەر ئەڵمانێك‌و ئەڵمانێك لە بەرامبەر فەرنسیەك‌و تا دەگاتە بۆ نموونە عەرەبێك، وڵاتانی عەرەبی لەبەرامبەر رۆژئاواییەكاندا، خۆ ئەوان خاوەنی دەوڵەتی خۆیانن، بەڵام بۆچی هەستەی پلە دوویی لەلای ئەوان هەیە؟ چونكە ئەكتەری كۆمەڵایەتی ئەوان هێشتا لە ژێر هەیمەنەی داب‌و نەریت‌و ئاینن، خێڵ‌و مەزهەبی كۆنترۆڵی تواناكانی ئەوانی كردووە، هاوڵاتیەكی ئازاد نین هەرچەندە دەوڵەتێكی سەربەخۆشیان هەیە. تاكی ئازاد دەوڵەتی سەربەخۆ‌و بەهێزت بۆ بونیاد دەنێ، چونكە كۆیلەو رۆبۆت ناتوانێت دەوڵەتێكی بەهێزو حەقیقیت بۆ بونیاد بنێت.
بۆ نموونە بۆچی ئەمرۆ هاوڵاتیانی عیراق‌و سوریا كۆچ دەكەن؟ ئەوان بەروە دەوڵەت كۆچ دەكەن، هەرچەندە ئەم دەوڵەتە بێگانە یان عەلمانییش بێت، ئەوان قبوڵیانە ئەگەرچی ئەوان موسڵمانن. تەنانەت ژیانی خۆیانیش دەخەنە مەترسیەوە بۆ گەیشتن بە دەوڵەت، لێرەدا ئەو پرسیارەمان لادروست دەبێت دەوڵەت هەقیقی پێش دەوڵەتی ئاین یان نەتەوەیە؟
ئەمرۆ ئەوان پەنا بۆ ئەو دەوڵەتە دەبن كە هاوڵاتیبوون تێدا سەروەرە، چونكە ئەگەر دەوڵەتی هەقیقی نەبوو ئەوا نە سەربەخۆی نەتەوە نە ئاین دەبێت، ئەمە بەو مانایەیە كە هاوڵاتیان لەناو دەوڵەتدا ناوكەونە دەرەوەی مێژوو، دەوڵەتبوون واتا بەشداری هاوڵاتیان لە ژیانێكی فراوانتر، بەڵام نە هەموو جۆرە دەوڵەتێك بەڵكو دەوڵەتی هەقیقی.
دكتۆرا لە فەلسەفەی كۆمەڵناسی – زانكۆی سۆربۆن پاریسی یەك
