چەند سەرنجێک لە بارەی لوتکەی (جده)
سەردانەکەی بایدن بۆ سعودییە مەبەستی چالاککردنەوەی پێگە و هەژموونی ئەمریکا بوو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە ڕۆڵێکی نوێ بداتەوە بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئامرازی نوێ درووست بکات بۆ هەژموونی ئەمریکا لە ناوچەکەدا، نەک دووبارە گەڕانەوەی ئەمریکا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چونکە ئەمریکا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەجێنەهێشت بوو.
پێشتر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە گشتی، لە سێ ڕەهەندەوە گرنگ بوو بۆ ئەمریکا: مسۆگەرکردنی گەیشتنی نەوتی ناوچەکە بۆ ئەمریکا بە نرخێکی گونجاو و بە شێوەیەکی بەردەوام، پاراستنی ئیسرائیل، ڕێگرتن لە هەژموونی سۆڤیەت. سۆڤیەت نەما. دوای وەربەرهێنانێکی گەورە لە کەرتی وزەی ئەمریکا، ئیتر وەک جاران پێویستی بە وزەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەما. بەهێزبوونی ئیسرائیل و کاڵبوونەوەی دژایەتی عەرەب بۆ ئەو دەوڵەتە و ئاساییکردنەوەی پەیوەندێ نێوان ئیسرائیل و بەشێک لە دەوڵەتانی عەرەب، ئیسرائیل پێویستی بەو ئامادەییە گەورەیەیی ئەمریکا نەماوە لە ناوچەکەدا بۆ پاراستنی.
لە ئێستادا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گرنگیەکی تری هەیە بۆ ئەمریکا، کە هیچ لەو گرنگیەیی جاران کەمتر نییە. چین کە سەرەکیترین هەڕەشەیە بۆ پێگەی ئەمریکا لە سیستەمی جیهانیدا، ئەگەر چین نەبێتە خاوەن هەژموونی سەرەکی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوا ئەستەمە بتوانێت پێگەی ئەمریکا لەق بکات لە سیستەمی جیهانیدا.
هەروەها پڕۆژەی پشتێنە و ڕێگای چینی، بەبێ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، قوورسە ببێتە هەڕەشەیەکی جدی لە پێگەی ئەمریکا.
لە ماوەی ئەم چەند ساڵەدا، لە چەندین نووسین و دیمانەدا ئاماژەم بەوە کردوە، ئەمریکا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەجێ ناهێڵێت، بەڵکو رۆڵ و شێوازی هەژموونی خۆی دەگۆرێت کە بگونجێت لەگەڵ هاوکێشە و گۆڕانکارییە نوێەکان.
گریمانەیەکی سەرەکی توێژنەوەی دکتۆراکەشم کە نزیکەی ساڵێکە کاری لەسەر دەکەم، ئەوەیە کە ئەمریکا هەوڵدەدات رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ سنوردارکردنی هەژموونی چین بەکاربێنێت، هەروەها مامەڵەکردنی ئەمریکا لەگەڵ ئێران لە چوارچێوەی هەژموونی چین دەبێت، کە یا ئێران دوور بخاتەوە لە چین، یاخود ئێران وا لێ بکات کەڵکی ئەوەی نەمێنێت چین سوودی لێ ببینێت.
چین دەوڵەتێکە، تا ڕادەیەکی زۆر، لە ناوخۆ و لە دەوروبەریش، گەمارۆ دراوە بە چەندین کێشە و قەیران، کە هەموو کات ئەگەر هەیە سەرهەڵبدەن و سەرئێشەی گەورەی بۆ درووست بکەن.
لە ناوخۆ پرسی تایوان و ئەیگۆر و هونگ کۆنگی هەیە (هەر چەن تا ڕادەیەکی زۆر زاڵ بووە بەسەر کێشەی هۆنگ کۆنگ)، لە دەوروبەر گەمارۆ دراوە بە چەندین دەوڵەتی نەیار، یاخود دەوڵەتانێک کە کێشەی سنوریان هەیە لەگەڵ چین، وەک ژاپۆن وکۆریای باشوور و هیندستان، لەگەڵ پێنج شەش دەوڵەتی ڕێکخراوی ئاسیان کە کێشەیان لەگەڵیدا هەیە لە دەریای باشووری چین. ئەمریکا هەوڵدەدات لەو ناوچەیەدا قەیڕان بۆ چین درووست بکات. ئەگەر نا، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەوڵی ئەوە دەدات.
پێکەی چین لە جیهاندا، بە گشتی، تا ئێستا پشت بە ئابووری و بازرگانی دەبەستێت. پرۆژەی رێگای ئاوریشم، ئابووری و بازرگانی بەسەریدا زاڵە. ئابووری چین بۆ ئەوەی بەردەوام بێت، پێویستی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە دوو ڕەهەندەوە: بەدەست هێنانی وزەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ناردنی بەرهەمەکانی بۆ جیهان. گەیشتنی وزە بۆ چین، ناردنی بەرهەمەکانی بۆ جیهان، بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە کەشتی و ڕێگای ئاوی دەبەستێت.
سەرەکیترین ئەو ڕێگایە ئۆقیانووسی هیندیە، کە گرنگترین لقەکانی دەکەوێتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست: دەریای عەرەب، کەنداو و دەریای سوور. نۆکەندی سوێس و گەرووەکانی هورمز و باب المندب، ڕێگای سەرەکیە بۆ هاوردە و هەناردەکانی چین، وگەیشتنی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا و ئەوروپا.
تا ئەمرۆ گەورەترین هێز لەو ڕێگایانەدا، سوپای ئەمریکایە. ئەمریکا دەیەوێت ئەو ڕێگانە بپارێزێت لە هەژموونی چین، بۆ ئەوەی لە کاتی هەستیاردا بتوانێت وەک هەڕەشە دژ بە چین بەکاری بێنێت. هەر بۆیە لە سەردانەکەی بایدن بایەخێکی تایبەت درا بە ڕێگا ئاوی و گەرووەکان. دوو سەرەکەترین گەرووی ئاوی (هورمز وباب المندب) کە ڕێگای سەرەکین بۆ ناردنی وزەی ناوچەکە بۆ ئەوروپا، ڕووسیا دەتوانێت لە ڕێگەی ئێرانەوە کێشە بۆ هەردووکی درووست بکات، هورمز هاوسنوورە بە ئێرانەوە، باب المندب هاوسنوورە بە یەمەنەوە و دەکرێت لە ڕێگەی حووسیەکانەوە کێشە درووست بکرێت لەوێ.
بۆ ڕێگای وشکانی دیسانەوە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕێگای سەرەکی چینە. لە ئاسیای ناوەڕاستەوە بۆ ئێران، پاشان لە ئێرانەوە بۆ تورکیا، یاخود عیراق وسووریا پاشان دەریای ناوەڕاست.
یەکێ لە مەبەستەکانی بانگهێشتکردنی عیراق بۆ ئەوە بووە. دابڕانی عیراق لە ئێران و کردنی بە بەشیک لە کەنداوی عەرەبی، ڕێگا لە ئێران دەگرێت بگاتە بە سووریا و لوبنان، ئەمەش گرنگی ئێران کەمتر دەکات بۆ چین. لاوازکردنی ئێران، ڕاستەوخۆ لاوازکردنی باڵی چینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەبوونی هەژموونی گەورە لە رۆژهەلاتی ناوەڕاست پێشمەرجە بۆ هەبوونی هەژموون لە جیهاندا، بۆ هەر جەمسەرێک.
سەردانەکەی بایدن لە دوو لایەنەوە پەیوەندی بە ڕووسیاوە هەیە. لایەنێکی ئەوەیە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕووی سیاسیەوە بێ لایەن نەبن بەرامبەر جەنگی ئۆکڕانیا، بۆ ئەوەی جگە لە جیهانی رۆژئاوا، فشاری دبلۆماسی لە دەوڵەتانی ترەوە بخرێتە سەر ڕووسیا.
هەروەها پرسی وزە، کە چەکی بەهێزی ڕووسیایە، دەکرێت لە رێگەی وزەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە ئەو چەکەی ڕووسیا لاوازتر بکرێت لە ئایندەدا، بەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست فریای ئەوروپا بکەون بۆ دەرباز بوون لە هەڕەشەکانی چەکی وزەی رووسیا. هەر لەو چوارچێوەیەدا ئیسرائیل و میسر پلانیان هەیە ببنە یەکێک لە سەرچاوەکانی گازی سروشتی بۆ ئەوروپا.
یەکێ لە ئامانجەکانی بایدن ئەوە بوو کە هاوپەیمانیەکی سەربازی هاوبەش لە نێوان ئەو دەوڵەتە عەرەبیانەی کە بەشدار بوون لە لوتکەکەدا لەگەڵ ئیسرائل درووست بکات، بە سەرکردایەتی ئەمریکا. ئەو هاوپەیمانیەتیە زیاتر دژی ئێرانە، بە شێوەیەکی فراوانتر دژی سێگۆشەی چین و رووسیا و ئێرانە، چونکە ئێران وەک نوێنەری چین و ڕووسیا دەبینرێت لە ناوچەکەدا.
لەسەر ئاستی فەرمی ئەوە ڕەتکرایەوە کە هیچ هاوپەیمانیەتیەکی سەربازی لەو شێوەیە بڕیاری لەسەر درابێت، بەڵام ئایا بە شاراوەیی و نهێنی چی ڕوویداوە ئەوەیان ڕوون نییە. چونکە کردنەوەی ئاسمانی سعودیە، بە فەرمی بەرامبەر فڕۆکە مەدەنییەکانی ئیسرائیل دەکرێت ڕێگە خۆشکەر بێت بۆ پڕۆژەکەی ئیسرائیل.
ماوەیەکە هەندێ میدیا و بەرپرسی ئیسرائیل باس لە پڕۆژەیەک دەکەن، بریتییە لە دامەزراندنی سیستەمێکی بەرگری ئاسمانی هاوبەش لە نێوان ئیسرائیل و هەندێ دەوڵەتی عەرەبی، کە سیستەمی بەرگری ئاسمانی هەموو ئەو دەوڵەتانە وەک یەکەیەک یا وەک یەک سیستەم دژی هەڕەشەکانی ئێران کار بکەن، ئەو سیستەمەش لە لایەن بنکەی سەربازی ئەمریکی لە قەتەر سەرپەرشتیاری بکرێت.
بەپێی هەندێ دەنگۆی ناو ئیسرائیل، ئەو پڕۆژەیە هەندێ هەنگاوی سەرەتایی ناوە، خستنە خوارەوەی فڕۆکەیەکی بێ فڕۆکەوانی ئێرانی لەسەر خاکی عیراق، گوایە بە هاوبەشی سیستەمی بەرگری ئیسرائیل و ئیماڕات ئەنجامدراوە.
سەبارەت بە ئامانجی دەوڵەتە عەرەبیەکان لەو لوتکەیە، لە چەن خاڵێک کورت دەکرێتەوە:
١.شەپۆلیکی خۆپێشاندان و ڕووخاندن و لابردنی حکومەتەکان لە جیهاندا دەستی پێکردوە. دەوڵەتانی عەرەبی کە بە گشتی کۆمەڵگەکانیان ناڕازین، حکومەتەکانی ئەو دەوڵەتە عەرەبیانە ترسیان هەیە لە گەیشتنی ئەو شەپۆلە و دەیانەوێت پشتگیری ئەمریکا مسۆگەر بکەن. بە تایبەت ئەمجارە ئەمریکا ئیشی بەو دەوڵەتانەیە، وەک سەردەمی بەهاری عەرەبی نییە دۆخەکە، بۆیە دەبێت ئەمریکا هەندێ داواکاریان جێبەجێ بکات.
٢. لەو حکومەتانەی کە لابران نزیک بوون لە چین و ڕووسیا، وەک سریلانکا و پاکستان. خۆپێشاندان لە ئاسیای ناوەڕاستیش ڕوویدا. دەوڵەتە عەرەبیەکان کە چەن ساڵێکە نزیک بوونەتەوە لە چین و بێ لایەن بوون لە جەنگی رووسیا و ئۆکڕانیا، کە هەندێک لە میدیا فەرمیەکانیان پشتگیری رووسیاش دەکەن. بۆیان دەرکەوتووە، کە چین و ڕووسیا، ناتوانن دوور لە سنوورەکانی خۆیان ئەو حکومەتانە بپارێزن کە هاوپەیمانیانن، ڕووسیا توانی ئەسەد بپارێزێت بەڵام سووریا بەشێکی لای ئەمریکایە و بەشێکی لای تورکیا. دەوڵەتە عەرەبیەکان بۆیان دەرکەوتووە، تا ئەمرۆش، ئەمریکا دەتوانێت حکومەتەکان بروخێنێت یا کێشەیان بۆ درووست بکات، بەڵام چین و رووسیا بە براورد بە ئەمریکا، ئەو توانایەیان لاوازە.
٣. سعودیە کە دەوڵەتی سەرەکی لوتکەکە بوو، پێویستی بە ئەمریکایە بۆ هاوکاریکردنی بۆ پرسی یەمەن و هەڕەشەکانی ئێران.
سەردانەکەی بایدن، بە ڕووکەش ولەسەر ئاستی گوتار، وا دەردەکەوێت کە سەرکەوتوو بوو، لە واقعدا وا دەبێت؟ ڕێگری و کێشە هەیە بۆ جێبەجێ کردنی پلانەکانی ئەمریکا وەک ئەوەی کە خۆی خوازیارێتی لەبەر چەن خاڵێک:
١. یەکێ لە کێشەکانی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بریتییە لە بەربەست یاخود پێشمەرجی ئیسرائیل. ئەمریکا ناتوانێت بەبێ بە سەنته‌رکردنی ئیسرائیل مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عەرەبیدا بکات.
دەوڵەتانیی عەرەبی دەزانن، هەر چی بۆ ئەمریکا بکەن، ئەوا هەر ئیسرائیل کوڕە بەنازەکەی ئەمریکایە، ئەو دەوڵەتە عەرەبیانە هەر خزمەتێک پێشکەش بە ئەمریکا بکەن، ئیسرائیل ئەگەر هیچ خزمەتێکی پێشکەش نەکات و تەنانەت سەرئێشەش بۆ ئەمریکا درووست بکات، ئەوا هەر ئسرائیل سەنتەرە و عەرەب پەراوێزە لای ئەمریکا. ئەم بەسەنتەر کردنی ئیسرائیلە، زۆربەی کات حکومەتە عەرەبیەکان ئیحراج دەکات بەرامبەر بە کۆمەڵگەکانیان لە کاتی ڕێککەوتن لەگەڵ ئەمریکا.
٢. هەموو دەوڵەتانی عەرەبی یەک شێوە پەیوەندییان نییە لەگەڵ ئیسرائیل، بۆ نموونە پەیوەندی ئیمارات لەگەڵ ئیسرائیل جیاوازە لە پەیوەندی کوێت، بەڵام ئەمریکا دەیەوێت هەموویان یەک جۆر پەیوەندییان بە ئیسرائیلەوە هەبێت.
٣. درووستکردنی یەک بەرە لە دەوڵەتانی عەرەبی کەنداو، کارێکی قوورسە. چونکە پاڵنەرێکی سەرەکی سیاسەتی قەتەر هەر لە مێژە ئەوەیە نەبێتە برا بچووکی سعودییە. قەتەر لەگەڵ ئیماڕات و سعودییە کێشەی قووڵی هەیە، هەرچەن لە ئێستادا پەیوەندیەکانیان ئاساییە، بەڵام هەموو کات ئەگەری سەرهەڵدانەوەی قەیران هەیە لە نێوانیاندا. عومان خوازیارە بێ لایەن بێت.
٤. سەردانەکەی بایدن، سعوودیەیی کردەوە بە سەنتەری کەنداوی عەرەبی، ئەمە جگە لەوەی قەتەر نیگەران دەکات، ئیماڕاتیش توڕە دەکات.
ئیمارات لەسەردەمی محمد بن زاید دەیەوێت نەک تەنیا ببێتە دەوڵەتێکی سەرەکی ناوچەکە، بەڵکو دەیەوێت ببێتە دەوڵەتێکی کاریگەر لەسەر ئاستی جیهان، ئەستەمە ڕازی بێت بەوەی بچێتە ژێر هەژموونی سعودییە. بە تایبەت محمد بن سەلمان هەندێ پڕۆژەی هەیە کە دەکرێت پێگەی دوبەی لاواز بکات لە ڕووی ئابووری و بازرگانیەوە، ئەمە لای ئیماڕات وەک هەڕەشەیەکە. بۆیە درووستکردنی یەک بەرە لەو دەوڵەتانە کە جیاوازی قووڵیان هەیە، کارێکی ئاسان نابێت.
٥. چین چەکی ئابووری بەکاردەهێنێت، کە هەندێ کات زۆر کاریگەرە. تا ئێستا بە ڕووکەش وا دیارە دەستتێوەردان لە کاروباری ناوخۆی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناکات، ئەمەش حکومەتەکانی ناوچەکە نزیکتر دەکات لە چین. جگە لەوەی چین نەفەس درێژە و لەسەرخۆ کار دەکات، پلانەکانی ورد و زیرەکانەن، مەرجی قوورس دانانێت بۆ دەوڵەتان، هاوشێوەی ئەوەی ئەمریکا دەیکات. هاوپەیمانێتی لەگەڵ چین، ئەرکی کەمترە وەک لە هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئەمریکا.
بە کورتی دەکرێت ئەمە هەنگاوێکی سەرەتایی ئەمریکا بێت بۆ پارێزگاریکردن لە پێگەی خۆی و دژ بە بەرەی چین و ڕووسیا و ئێران.
لە ئێستادا ڕووسیا تێوەگلاوە بە جەنگی ئۆکڕانیاوە، ئێران لە دۆخێکی قوورسە، کە زۆر ئەگەر کراوەیە بۆ زیاتر خەراپبوونی دۆخی ناوخۆی ئێران.
سەبارەت بە چین، ڕەنگە لە ساڵانی داهاتوو، ئەمریکا هەوڵدەدات چین تێوەبگلێنێت بە قەیڕانێکی هاوشێوەی ئەوەی ڕووسیا لە ئۆکڕانیا. ئەمریکا شەڕانیترین دەوڵەتی جیهانە، تا ئەمرۆش وا دیارە جەنگ یەکێکە لە ئامرازە سەرەکیەکانی سیاسەت وفکری ئەمریکا، بەڵام چین زۆر جیاوازترە لە ڕووسیا و ئاسان نییە بکەوێتە تەڵەی لەو جۆرە.
ئەوەی زۆر بە ڕوونی دیارە، ململانێیەکی جدی و گەورە هەیە بۆ دەستکاریکردنی سیستەمی جیهانی وهاوسەنگی هێز لە جیهاندا، لەوەش ڕوونتر ئەوەیە ئەمریکا ئامادەیە تا بەرپاکردنی چەندین جەنگی گەورە و ئاڵۆز، بەرگری لە سیستەمی جیهانی ئێستا بکات کە خۆی سەرکردایەتی دەکات. بۆیە چاوەڕوان دەکرێت، چ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چ لە هەندێ ناوچەی تری جیهان، بە تایبەت ئەو ناوچانەی کە هەستیارن بۆ چین و ڕووسیا، فەوزا و شەڕ و نا سەقامگیری ڕووبدەن.
