لە پاش کوشتنی عەلی ئەبی تالیب لە کوفە و شاردنەوەی تەرمەکەی لە بکوژەکانی، بەنهێنی لە نەجەفی ئێستادا شاردیانەوە، نزیکەی ٤٥٠ ساڵ لە دوای کوشتنی عەلی و دۆزینەوەی مەزارەکەی لە لایەن عەباسییەکانەوە، ئەبی جەعفەری توسی لە بەغداوە ڕوویکردە نەجەف و لەگەڵ خوێندکارەکانیدا یەکەم خوێندنگەی شیعیان کردەوە، هەرچەندە لە پێش توسیدا چەند زاویەیەکی ئاینی لەو مزگەوتەدا هەبوون کە هارونە ڕەشید لە کاتی دۆزینەوەی مەزارەکەی عەلیدا دروستی کردبوون، بەڵام لە ئاستی بوون بە مەدرەسە و دواتر حەوزەدا نەبوون.
حەوزە، کە وەرگێڕانەکەی دەکاتە هەوڵدان بۆ بەدەستهێنان (حاز) بۆ بەدەستهێنانی زانست و شەریعەت و ئیجتیهادی ئاینی کرایەوە، بووە یەکەم پێگەی ئاینی و زانستیی لە جیهانی شیعەدا، لە هەموو وڵاتانی تری دەوروبەرەوە بۆ خوێندن شیعەکان ڕوویان تێدەکرد.
لە پاش ئەوەی سەفەوییەکان مەزهەبی ئێرانیان بە بریاری شا تەهماسب لە سوننەوە گۆڕی بۆ شیعی، دواتر داگیرکردنی نەجەف لە سەدەی شازدەهەمدا لە لایەن عوسمانییەکانەوە، حەوزەی نەجەف لاواز بوو، سەفەوییەکان حەوزەی قومیان کردەوە.
حەوزەی قوم یەکەم جار لە مەدرسەی فەیزییەوە دەستی پێکرد، لە سەر ناوی فەیزی کاشانی دامەزرێنەری حەوزەی قوم و دواتر پەرەپێدانی ئاینی لە لایەن مەلا سەدری شیرازییەوە لەسەر مەزاری فاتیمەی کچی ئیمام موسای جەعفەر لە قوم جێگەی نەجەفی گرتەوە، هەموو موجتەهیدە شیعەکانی جیهان روویان لە قوم دەکرد.
لەوێوە هەردوو مەدرسەی نەجەف و قوم بوونە دوو مەرجەعی سەرەکی و باڵای شیعەکان لە جیهاندا.
لە پاش کەوتنی عوسمانییەکان لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا مەرجەعیەتی نەجەف جارێکی تر هێز و پێگەی خۆی دروستکردەوە، مەرجەعیەتیش لە قوم بەهۆی چەپەک خستنیان لە لایەن پەهلەویسەکان، ڕەزاشا و دواتر محەمەدی کوڕیەوە لاواز بوون، زۆربەی ناودارەکانی مەرجەعیەتی قومیش ڕوویانکردە نەجەف، لە نەجەفدا هەردوو مەدرەسەی ئێرانیی و عێراقیی بە جیاوازییەکانیانەوە تێكەڵاوی سیاسیی و ئاینیی و کۆمەڵایەتی بوون.
مەرجەعیەتی ئێرانی گشتگرانە لە پرسە سیاسیی و ئاینییەکانی شیعە دەڕوانێت بەڵام مەرجەعیەتی عێراقیی عەرەبیانە و دواتر عێراقیانە لە پرسە ئایینیەکان دەڕوانێت
جیاوازی بنەڕەتی مەدرەسەی ئێرانیی - قوم و مەدرەسەی عێراقیی - نەجەف لەوەدایە مەرجەعیەتی ئێرانی، جیهانیی و گشتگرانە لە پرسە سیاسیی و ئاینییەکانی دنیای شیعە دەڕوانێت، بەڵام مەرجەعیەتی عێراقیی - نەجەفی لە پێشدا عەرەبیانە و دواتر عێراقیانە لە پرسە کۆمەڵایەتی و ئایینیەکان دەڕوانێت و لەڕووی فیکرەوە نەجەفییەکان کەمتر لە سیاسەت نزیک دەبنەوە و بەلایانەوە دەسەڵات تەوری فەتواکانی ئەوان نییە تا ئەو رۆژەی محەمەدی مەهدیی ( مەهدی مونتەزیر) لە غەیبەی کوبراکەیەوە دێتەوە، بەڵام مەدرەسەی قوم لە سەرەتاوە پەیوەستن بە سیاسەتەوە و دەسەڵات لای ئەوان تەوەرێکی سەرەکی ئیجتهاد و فەتواکانیانە.
دەرکەوتنی خومەینی کە یەکێک بوو لە نەوەکانی مەدرەسەی قوم لە نەجەف، تیۆرەی ویلایەتی فەقیهی دامەزراند، تیئۆرەی ویلایەتی فەقیهی لەوێوە سەرچاوی گرتووە کە دەبێت مەرجەعیەت ڕێوشوێن بۆ سیستەمی سیاسیی لە وڵاتدا دیاریی بکات تا ئەو رۆژەی ئیمامی مەهدی لە غەیبەکەوە دێتەوە و حوکم تەسلیمی ئەو دەکەن.
کاتێک شیوعییەکان لە پاش ڕوخانی پادشایەتی لە عێراق، دەستەڵاتیان گرتە دەست و دواتر بەعسیەکان لە ١٩٦٣ دا شوێنیان گرتنەوە، بەجیا تەنگیان بە حەوزەی نەجەف هەڵچنی بوو، لەو کاتانەدا مەرجەعەکانی قوم دەستەڵاتی پادشایان لە ئێران ڕوخاند (١٩٧٩) و خۆیان حوکمیان گرتە دەست، لە لاوازی نەجەف و بەهێزبوونەوەی قومدا، زۆرینەی مەرجەعەکانی عێراق ڕوویان کردە ئێران - قوم، بە جیاوازیاکانیانەوە لەگەڵ قومدا، لە ئێران وەک ئۆپۆزسیۆنی عێراقی درێژەیان بە ئیجتهادەکانیاندا.
لە پاش کەوتنی کۆمارەکەی سەدام حسەین لە ٢٠٠٣ دا، جارێکی تر مەرجەعەکانی نەجەف بوژانەوە، نەجەف کرایەوە قیبلەی فیرقە جیاوازەکانی شیعەکان و رۆڵی سەرەکیان هەبوو لە دروستکردنی عێراقی دوای سەدامدا.
لە درێژەی جیاوازییەکانی قوم و نەجەفدا، بەردەوام مەرجەعیەتی قوم و هاوبیرەکانی لە نەجەف رۆڵی یەکلاکەرەوەیان هەبووە لە بریارە سیاسییە چارەنووسسازەکانی عێراقدا.
لە ئێستادا نەجەف لە رێگەی سیستانیەوە کە دەیەوێت سەربەخۆیی خۆی وەربگرێت و لە قوم جیابێتەوە، ناکۆکی دیاری هەیە لەگەڵ خامەنەئیدا سەبارەت بە فەشەلی حوکمداری دەستەڵاتدارە نزیکەکان لە قوم، وەکو ( حیزبی دەعوه ).
عێراق لە نێوان هەردوو ڕای قوم و نەجەفدا و هەڵوێستیان بەرانبەر خۆپیشاندان و ناڕەزاییەکانی خەڵکی عێراق دژ بە دەستەڵات، قومییەکان دژ بە خۆپیشاندەرانن و لە زمانی خامەنەئیەوە بە تێکدەر و دژ بە ئێران پێناسی کردن، بەڵام سیستانی مافی تەواوی بە خۆپیشاندەران داوە و پێیوایە داوای حەقی ڕەوای خۆیان دەکەن.
چارەنووسی عێراق لە نێوان ناکۆکی قوم و نەجەفدا، لە نێوان سەربەخۆبوون و نەبوونی نەجەفدا لە دەست قوم، لەبەردەم مەترسی تەقینەوە و پێکدادانی ئەو دوو مەدرەسەیەدایە.
لە هەمان کاتدا چارەنووسی هەر یەکێکیشان پەیوەستە بە مانەوەی ئەوی دیکەیانەوە، بە لەناوچوونی هەرکام لە قوم یان نەجەف، دەبێتە هۆکاری لەناوچوونی ئەوی دیکەشیان، بۆیە مەرجەعیەتی شیعە لە مێژووی خۆیدا لەم دۆخە ئاڵۆزتری بەخۆیەوە نەدیووە.
