هاوڕێ حەمە ئەمین
(غــەزه‌ل)
بریتیە لە پارچە شیعرێکی کورت کە لەسەر یەک کێشی عەروزی و هاوسەروا بێت بەیتەکانی ، پێکدێ له 5 تا 18 بەیت. دو میسراعی بەیتی یەکەم و میسراعی دووەمی هەموو بەیتەکانی تر هاوجۆر ئەبن. گرنگ نیه کێشەکەی چەند بڕگه بێ.
غەزەل وشەیەکی عەرەبییە بۆ باسی سۆزداری و دڵداری به کار دەهێنرێت، بەڵام ئەشێ له هەمان قاڵب دا بابەتی جۆراوجۆری
پێ بهۆنرێتەوە.وشەی غەزەل بۆ فۆڕمی شیعرەکەیە
تەلاری هۆنراوەیی غەزەل بەمجۆرەیه:
........................الف
....................... الف
........................ ب
........................الف
.........................ج
........................الف
........................ د
........................الف
........................ هـ
به هامان شێوه تا دوایی
وەک:
شەڕیانە لە ئەندێشەیی موو موئمین و تەرسا
کێشاویە لەسەر مەصحەفی ڕوو شەکلی چەلیپا
.
.هتد
(قەسیده، چامە)
قاڵبە شیعرێكە هاوشێوەی غەزەلە نیوە بەیتی یەكەم و نیوە بەیتی دووەمو نیوەی دواەمی هەموو بەیتەكانی تری لەگەڵ یەكدا هاوسەروان،ژمارەی بەیتەكانی قەسیدە بەگشتی مامناوەندین و لە هەژدە بەیتەوە بۆ پەنجا تا شەست بەیت خۆیان دەبینێتەوە،
قاڵبی شیعری قەسیدە لە بنەڕەتدا قاڵبە شیعرێكی عەرەبی و فارسییە، ناوەڕۆكی شیعری ئەم قاڵبە بریتییە لە پێداهەڵگوتن،
پەند و ئامۆژگاری، بیروباوەڕی مەزهەبی، لاواندنەوە، خۆشەویستی و عیرفانی..
سالم چەندین قەسیدەی داناوه بابەتی جیاوازی تیا هۆنیونەتەوە، هەندێکیان سەرەڕای نرخی ئەدەبی، نرخی سیاسی و نرخی مێژوییان هەیە، لەوانه قەسیدەیەکی که بەم ناونیشانه هۆنیوێتیەوە:
لێم گەڕێن با گۆشگیر بم، دەستەوئەژنۆ، کەف زەنان
گێژەڵوکەی بای نەدامەت تاری کرد سەفحەی جیهان
نمونەیەکیتر/
سالم چەندین قەسیدەی داناوه بابەتی جیاوازی تیا هۆنیونەتەوە، هەندێکیان سەرەڕای نرخی ئەدەبی، نرخی سیاسی و نرخی مێژوییان هەیە
له باسی بارودۆخی سلێمانی دوای داگیرکرانی له لایەن هێزی عوسمانیەوه، سەرەتاکەی بەمجۆره دەس پێ
ئەکا:
بەدا ئەحواڵی ئەشخاسێ که خاسی موڵکی بابانن
له بێداری فەلەک هەر یەک سەراسیمە و هەراسانن(3)
به قەسیدەیەکیش وەڵامی نـــالی دەداتەوە:
جانم فیدای سروەکەت ئەی بادەکەی سەحەر
ئەی پەیکی موستەعید لە هەموو ڕاهی پڕ خەتەر(4)
تەرجیعبەند
بریتیە لە کۆمەڵێک غەزەل بەزۆری لە دوازدە پارچە غەزەل پێک دێت، دەبێ ژمارەی دێڕی غەزەلەکان هێندەی یەکبن،واتە غەزەلی یەکەم چەند دێڕبێت غەزەلەکانی تریش ئەوەندە دێڕبن، هەموو غەزەلێکی تەرجیعبەندەکە بەدێڕە شیعرێکی دیاری کراو کۆتایی دێت، زیاتر ئەم جۆرە شیعرە بۆ مەبەستی ئاینی بەکاردێت ، گۆرانی بێژەکە غەزەلەکە دەڵێت ئامادەبوانیش دوو نیوە دێڕەکە دەڵێنەوە
یاخود دواتر گۆڕانی بێژێکیتر غەزەلێکی تر بەدوایدا دەڵێت
تەلاری هۆنراوەیی تەرجیعەند بەم شێوەیە:
........................الف ..................... الف
.........................ب ......................الف
.........................ج ......................الف
.........................د .......................الف
.........................ه .......................الف
................................. ب
..................................ب
..........................الف ....................... الف
...........................ب ........................الف
...........................ج ........................الف
...........................د ........................الف
...........................ه ........................الف
................................. ب
..................................ب
به هەمان شێوه ئەتوانێ لە حەوت هەتا 12 بەند درێژەی هەبێ.
بەناوبانگترین تەرجیعبەند له ئەدەبی ٭فارسی٭دا تەرجیعبەندەکانی سەعدی شیرازی و هاتیفی ئەسفەهانی یه.
سالم تەرجیعبەندێکی به کوردی داناوه، لاسایی تەرجیعبەندە فارسیەکەی هاتیفی ئەسفەهانی کردۆتەوە و هەمان تەرجیعبەندەکەی ئەوی کردۆته پاش بەندی تەرجیعەکانی. هەرچەندە تەرجیعبەندەکەی سالم هێز و پێزی تەرجیعبەندەکەی هاتیفی نیه . شیعرەکانی هاتیف له ریزی شاکاره ئەدەبیەکانی زمانی فارسی دا دائەنرێت
یاری ساحیر نەژادی سیلسیله مو دڵی بردم به نێرگسی جادو
دڵی رەوشەن مەکــانی لەیلایە مونعەکیس بو میانی ئایینەڕو
بەعدەزین کاری من به زیناره دینی بردم نیگاهی تەرسا خو
هەڵسە ئەی دڵ بچینه لای مەجنون رشتەی عاقڵی له دەس دەرچو
دڵی پێکام به عیشوه تیری موژەی تەرکی ئەندێشەی کمان ئەبرو
کەرەمی کرد سیاهی و مەستی نێرگسی ئەو به دیدەی جادو
باز ئەگەر رێی نیه به توڕەی یار بۆ دەماغم به بۆ موعەتەر بو
مەستی من وەرای یارانه ساقیا خوم بده به جام و سەبو
گڕی بەست دڵ به شەو له نەشئەی رام هاتوجۆ بو له مەستیا هەر سو
شاپەڕی دا له دڵ خەروسی سەحەر وای غوباری کەدورەتم جادو
هەر یەکێکە خودای حەق نەک دو
وحــــــده لا الــــه الا هــو
تێهەڵکێش
لەم قاڵبەدا شاعیر میسراعی یەکەمی بەیتەکانی شیعرەکەو هۆنینەوەی خۆیەتی به کوردی و، میسراعی دووەمی
هەموو بەیتەکان میسراعی دووەمی غەزەلی شاعیرێکی تره به فارسی یاخود عەرەبی
تەنیا قافیەی میسراعی یەکەمی بەیتی یەکەم
له گەڵ قافیەکانی تردا هاوجۆر ئەبن:
٭ئەسیرم باز له دوای قەیدی توڕڕەیی مشک بۆ مویی
(فرنگی زادەئی خو کافری زنار گیسویی )
لاپەڕە 953 دیوانی سالم بەرگی دووەم
پێنج خشتەکی
شاعیر سێ میسراعی هاوکێش و هاوقافیه ئەخاته سەر میسراعی یەکەمی بەیتەکانی شیعری شاعیرێکی تر تا ئەبێتە 5 میسراع پێی ئەوترێ پێنج خشتەکی "مخمس". له هەمان کات دا ئەشێ به "تچمین" ناو ببرێ.
سالم دو پێنج خشتەکی داناوه یەکێکیان له سەر چەند بەیتی شیعرێکی نالیه ئەڵێ
۳ میسراعی سالم و دوو میسراعی نالی
ئەی حاریس ئەگەر دەوڵەت و جاهـ و حەشەمت بو
دوڕ و گوهەرو و لوئلوئو لەعل و درەمت بو
مەهـ ڕوویی سیەهــ موویی، سەمەنبوو، خەدەمت بو
هەزچەندە که عومری خچر و جامی جەمت بو
چونکه ئەمەلت زۆره چ عومرێکی کەمت بو(3)
....هتد
پێنج خشتەکیەکی تری سالم له سەر شیعرێکی مەولانا خالیدی شارەزوری. مەولانا خالید شیعرەکەی له
دەربەدەریدا وتوه، ڕەنگە لەو کاتەدا سالم یش دەربەدەر بوبێ، به سۆزی هاودەردی داینابێ:
۳ میسراعی سالم و دوو میسراعی مەولاناخالید
دڵ له میحنەت کەیلە رێم کەن بەڵکو زو دەرچم له شار
ئەمڕۆ رۆژێکه له جەمعــی مەردومــــان بگرم کەنــار
دەستەو ئەژنۆ دانیشم بۆحاڵی خۆم بگریم بـــــــــە زار
موسم عید است ما و نومید از دیدار یار
عالمی در عیش و نوش ما دو چشم اشکبار
پـــــــــــــارچە/ قطعە :
لەهەموو ڕویەکەوە وەکو غەزەل وایە، هەندێک بەغەزەلی دادەنێن هەندێک جیای دەکەنەوەو ناوی لێ دەنێن(پارچە) جیاوازیەکەش تەنها لە ژمارەی بەیتەکاندایە، لایەنگرانی پارچە پێیان وایە ئەگەر شیعر لە چواینە تێپەڕی هەتا شەش بەیت بە (پارچە)ناودەبرێت، بەڵام ئەگەربوو بە حەوت بەیت ئیر بەغەزەل دەناسرێت، لایەنگرانی غەزەلیش پێیان وایە لە چوار نیوە یاخود لە شەش نیوە تێپەڕی ئیتر غەزەلی پێ دەوترێت(۱)
وەک
دادەپۆشێ سەر و گوێی زین لە نەشیب
چونکە بێ گەردەنە کۆڵە بەدەوە
دوشمنی تۆیە ئەگەر ڕۆیینی توند
بۆزە ھەتکە بڕۆ سا وەختی ھەوە
مەنزڵ و باغی وەکێڵ سەد قەدەمە
شەوە سا بۆزە بڕۆ گاھی خەوە
سەعەی نووح ماین و ئەسپێکی گەیشت
نەڕی دوو مادەیە گەر مابێ ئەوە
گەر لە دۆشان بگەمە شاری سنە
دەیفرۆشم بە خودا تا قەڵەوە
چـــــــــــــــــــواریــنە:
لەم قاڵبە شیعریەدا شاعیر چورمیسراع دادەنێت کە میسراعی یەکەم و دووەم وچوارەمی هاو سەروان و میسراعی سێیەمی سەروا جیاواز دەبێت ، هەر وەها شاعیر دەتوانێ هەر چوار میسراعەکە بەهاو سەروا دانێت کە ئەمە پێی دەوتێت (چوارینی تەواو):
گەر مویەسـسەربێ لە خەودا خۆشە خەو
مەحچی چاولێکنان دەبینم خۆم و ئەو
بێتە خەو هەر شەو حەبیبم یا ئیلاهــ
بێ بەقەد ڕۆژی قیامەت گوولی شەو
ت(اک بەیت.کوردی ، فارسی)
لەم قاڵبە شیعریەدا شاعیر دوو میسراع دادەنێت بە هەر یەک لە کێشەکان بێت بەڵام دەبێ
هاوسەروابن بەنمونە
تاک بەیتێکی کوردی
بە دو چاو دیومە یەکێ دێتە نەظەر عەیبی چەهار
گونبەندی لووت و موجدەر ڕوخ و ڕیش بۆزو حیمار
تاک بەیتێکی فارسی
دوش در صفحه دل نقش خیال تو زدم
تـا دم صبح دم از مهر جمـــال تو زدم
(مولەمەع)
ئەم قاڵبە واتە ئەو جۆرە شیعرەیە کە زیاتر لەزمانێک تێیدا ڕێکدەخرێت، شاعیر تێیدا کورده و شیعرەکەی کوردییه و شاعیری دووەم فارسه و شیعرەکەی فارسییه و شاعیری سێیەم شیعری شاعیرێکی عەرەبە و شیعرەکە عەرەبییە و شیعرێکی مولەممەعی لێ دروست کراوه
حەققا لە بەزمی مەستان هەرتۆی حەریفی دێرین
سا دەی وەرە لەرووی ناز ئەی زوڵف بۆ عەنبەرین
لە بەزمی خاس (سالم) بونیادكە چەشن و ئایین
(حافظ)چو طالب آمد جامی ز جام زرین
(حتی یرو ُق منه كأساًمن الكرامه)
